U Hilandaru postoje dela srpskih slikara i iz XVI veka, ali su ona sasvim retka.
Tek sa osvitom XVII veka začinje se stalna delatnost srpskih slikara u Hilandaru traje bez prekida sve do poslednje četvrtine toga veka. Njen rodonačelnik je Georgije Mitrofanović, a pripadnici, tokom vremena, još neki imenom poznati slikari. Tako se postepeno obrazovala manastirska slikarska radionica, s posebnim likovnim jezikom.Iza nje je ostao veliki broj dela. Značajno je uticala na stvaralaštvo u matici zemlji.

O Georgiju Mitrofanoviću kao ličnosti ne zna se skoro ništa, sem da je bio hilandarski monah i da mu se rođeni ili duhovni otac zvao Mitrofan koji je završio takođe kao kaluđer. Georgije ga je kao pokojnog spomenuo u natpisu u hilandarskoj trpezariji. Nasuprot tome, umetnički put Georgija Mitrofanovića veoma je poznat zahvaljujući tome što je vrlo često svoja dela potpisivao i što se druga, nepotpisana lako mogu raspoznati. Radio je podjednako u Hilandaru i u zemlji i bio veoma radan. Za sedam-osam godina između 1615/16. i 1622, nastala su sva njegova datovana dela čitav niz ikona, nekoliko ikonostasa i osam fresko-celina.

Najstarije delo mu je bilo ikonostas za jednu hilandarsku kapelu, po svoj prilici srednjovekovni paraklis Sabora Svetih Arhanđela. On je uklonjen sa svog prvobitnog mesta i zamenjen novim, neke ikone su izgubljene, a ostatak se nalazi u manastirskom muzeju. Nekadašnjoj celini, koju povezuje istovetnost izrade, pripadaju sačuvane dveri, velika ikona patronalnog praznika i dve male praznične ikone - Rođenje Hristovo i Cveti. Na bogato izrezbarenim dverima naslikane su Blagovesti, a iznad njih poprsja Davida i Solomona. One nose godinu nastanka 1615/16, ime ktitora jeromonaha Filipa i potpis zografa Georgija. Cveti i Rođenje istih su razmera i nekada su stajali, kako je u to doba bio običaj, u gornjem delu ikonostasa, zajedno sa izgubljenih deset prazničnih ikona, sačinjavajući s njima celinu. Ikona crkvene slave - Sabor Arhanđela – nalazila se među prestonim ikonama. Da bi je naslikao, Mitrofanović je uzeo staru prestonu ikonu sa istom temom, s kraja XIV veka, sasekao joj ivice, jer nije odgovarala novim merama njegovog ikonostasa, i na njenoj poleđini naslikao svoju ikonu. Slike Sabora Arhanđela, na licu i poleđini ovih ikona, služe kao oslonac za pretpostavku da je celina pripadala istoimenoj kapeli.

1620. godne u Hilandaru, naslikao je ikonostas u kapeli Svetog Trifuna što se nalazi ispred ulaza u manastir. Na ikonostasu carske dveri naslikao je s Blagovestima i s poprsjima Davida i Solomona i prestone ikone: Hrista na prestolu, Bogorodicu na prestolu s Hristom na krilu, stojećeg patrona hrama, Svetog Trifuna. Tom ikonostasu mogla je pripadati, jer je ista po duhu, i mala ikona apostola Filipa, koja je sudeći po malim razmerama, bila uključena u deisisni čin s poprsjima apostola. U tu crkvicu je, tada ili kasnije, unesena i njegova nešto starija i mala ikona Bogorodice s Hristom sa epitetom "I mladenca mlekom pitela jesi" (sada u muzeju).

Najzad, 1622. godine, u novembru mesecu, po naređenju igumana Ilariona i čitavog bratstva, završio je živopis u hilandarskoj trpezariji. Stara trpezarija je, pre toga, bila popravljena i stavljena je drvena i obojena tavanica, vešto delo islamskog drvodeljskog zanata. Nasred tavanice je u raskošan duborezni i pozlaćeni okvir smeštena Mitrofanovićeva ikona Hrista Pantokratora u poprsju. Na tri zida sačuvale su se njegove freske osim na severnom, gde je slikarstvo s kraja XVIII veka: u gornjem pojasu Akatist Bogorodice, ispod njega ciklus sa scenama iz života Svetog Save srpskog,ilustrovan prema tekstu hilandarskog književnika Teodosija, a u donjem pojasu stojeći svetitelji. Na zapadnom zidu su još i četiri velike kompozicije: Lestvice Jovana Lestvičnika, Sabor arhanđela sa padom Velzevula, Hvalite Gospoda, Sabor besplotnih sila.

Programski je sve tako smišljeno da najpoučnije deluje na monahe pri obedu - proslavljaju se Bogorodica kao zaštitnica Hilandara, Sveti Sava kao ktitor i visok uzor svim srpskim monasima, istočni pustinožitelji i atonski podvižnici, srpski kraljevi i grčki carevi, koji su najviše doprineli podizanju Hilandara. Posebne kompozicije na zapadnom zidu proučavale su neposredno, ali i simbolikom. Trpezarije su, od srednjega veka, imale i posebnosti u programu. Te scene vezane za obed i evharistiju obnovljene su u XVIII veku.

Mitrofanovićevo slikarstvo je za osam godina prešlo put od izvesnih tvrdina do izrazite mekoće u stilu, od jakih suprotstavljanja svetlog tamnom do njihovih ublaženih odnosa, od tamnijeg do svetlog kolorita, od oporosti do lirizma. I proporcije figura, u početku nezgrapne, bilo što su svetitelji kratki ili izduženi, usaglašeni su na kraju s klasičnim srazmerama. U Hilandaru su ta dva razdoblja vrlo izrazita: pretpostavljeni ikonostas iz 1615/16. pripada prvom, a ikonostas iz Svetog Trifuna i freske u trpezariji predstavljaju krajnji domet drugog razdoblja. Dela koja su nastala na prelazu između njih nalaze se u Srbiji, Dalmaciji i Hercegovini. Izvesno, dela koja je radio pred smrt po umetničkoj vrednosti daleko nadmašuju ona što je stvorio na početku svoga rada.

Pojava Georgija Mitrofanovića u srpskom slikarstvu bila je dosta neobična. On se od svojih savremenika, slikara u zemlji, razlikovao po tome što su njegova dela mnogo više nalikovala na grčka, pogotovu kritska. Dok se on oslanjao na srednjovekovno predanje i na atonsko grčko slikarstvo XVI veka, slikari u zemlji su se samo ugledali na živopis iz slavnih manastira u Srbiji. Niko nije bio bliže sredokraći između srpskog i grčkog umetničkog izraza koliko Georgije Mitrofanović. Njegovo delo je, u isto vreme, odredilo ton kojeg će se pripadnici slikarske radionice u manastiru Hilandaru, s više ili manje odstupanja, pridržavati za sve vreme njenog postojanja. Da bi mogao za kratko vreme završiti tako ogromno delo, Mitrofanović se okružio pomoćnicima i učenicima. Oni su se morali upravljati prema svom majstoru. U Hilandaru su ostali tragovi njihovog rada na ikonama koje bi mogle biti iz druge ili treće decenije XVII veka. Tako su, na primer, na jednim carskim dverima, čija su oba krila po visini napukla, skoro doslovno ponovljene Blagovesti s Mitrofanovićevih dveri iz Svetog Trifuna, kao i njihov kolorit. Nešto drukčiji tip Bogorodice i način modelovanja draperija odvajaju ovo delo od Mitrofanovićevih. Slikar jedne ikone, s likovima Kirika i Julite, oponašao je Mitrofanovićev stil iz prvih godina rada, kao što je to činio i majstor male ikone Svetog Nikole na prestolu, kojem Hristos prinosi jevanđelje, a Bogorodica Omofor. Ni ikona Hrista Svedržitelja, takođe prelomljena po sredini, nije daleko od tipa Hrista kakvog je slikao Mitrofanović. Sve one, kao i Mitrofanovićeva dela, imaju isključivo srpske natpise i tekstove.

O stanju u hilandarskoj radionici po nestanku Mitrofanovića svedoči ikonostas u paraklisu Četrdesetorice mučenika. Ikonostasima dveri s Blagovestima i tri ikone: Bogorodicu na prestolu s malim Hristom u krilu između dvojice anđela, Deisis i Smrzavanje na ledu četrdesetorice mučenika nastale su u isto vreme, 1622/23, a ktitor je bio proiguman Vasilije, kako to piše na dverima. Rad su dvojice umetnika: onaj što je uradio dveri i scenu s mučenicima slikao je vitke svetitelje s izduženim licem bez belih akcenata, a drugi je dosta nespretno skraćivao sedeće figure, zaokrugljivao lica svetitelja i stavljao bele akcente. Prvi je sledio Mitrofanovića, ali je uneo više grčkog načina u modelovanje. Natpisi na njegovim delima su srpski. Drugi je oponašao kritski manir, a natpisi su grčki. Jedan jeverovatno Srbin, drugi Grk. Obojica, bez obzira na razlike, radila su suprotno od Mitrofanovića: nisu se udaljavali od opšteg grčkog izraza u svetogorskom slikarstvu, već su mu se ponovo približavali.

To isto se desilo i s nepoznatim slikarem koje je 1634/35. godine zaslugom arhijereja Simeona izradio carske dveri s Blagovestima i, izgleda, Raspeće s likovima Bogorodice i apostola Jovana za ikonostas glavne crkve. Tada se, naime, hercegovački mitropolit Simeon, na povratku iz Svete Zemlje, zadržao u manastiru Hilandaru i bio od igumana i bratije zamoljen da bude ktitor glavnog manastirskog ikonostasa. On je pristao, pa je napravljen raskošan duborezni okvir, obojen i pozlaćen, i dveri s pomenom njegovog ktitorstva. Nije poznato koje su starije ili u isto vreme nastale ikone bile smeštene na ikonostas, jer je on uklonjen u XVIII veku. Duborez sa njega je isečen i kao ukras prikovan na ikonostase u paraklisima Svetog Georgija, Jovana Preteče, Svetog Trifuna i Svetog Vasilija na moru. Dveri i Raspeće, izrađeni u duhu atonskog grčkog ikonopisa, slučajno su sačuvani. (Dveri su sečenjem smanjene i sada su u muzeju, a Raspeće s figurama Bogorodice i Jovana, isečenim po obrisima, smeštene su na vrh ikonostasa u paraklisu Jovana Preteče). Međutim, bilo je to upravo doba kada se pojavila jedna izrazita struja koja se suprotstavila poistovećenju srpskog ikonopisa sa grčkim. Njeni glavni predstavnik bio je zograf Jovan što se 1632. godine srpski potpisao na ikonici Svete Petke, a kome se može pripisati i velika ikona stojećeg Svetog Dimitrija u naosu katolikona, izvedena takođe 1632. za igumana Filimona. Izgleda da je on boravio u Hilandaru još 1605. godine, jer je njegova, nema nikakve sumnje, i velika nepotpisana ikona Svetog Nikole u poprsju, koja visi u jednoj od soba manastirske bolnice. Šteta što su mu druga dela u Hilandaru izgubljena, jer je bio jedan od najvećih srpskih slikara u vreme turske vladavine. Izvrstan crtač, snažan kada oblikuje volumen i kada postavlja zvonke i jedre kolorističke odnose, on je voleo i raskošno da ornamentiše odeću, kao i da rastopljenim zlatom obasja istaknute oblike ogrtača. Čulna lica njegovih svetitelja kao da imaju uzor na ikonama kasnog XIV ili ranog XV veka. Nijedna odlika kritskog ili uopšte grčkog slikarstva toga vremena nije u njegovom delu našla odjeka.

Po ključnim osobinama, kao i po pojedinostima, njegovo delo i slikarstvo jednog umetnika iz stare Hercegovine - u istoriji umetnosti poznatog pod pogrešnim imenom Kozma - istovetni su kao da je u pitanju ista ličnost. Takozvani Kozma je, između 1626. i 1665, izveo niz fresaka, ikona i minijatura: deo živopisa u priprati i neke ikone u manastiru Pivi, freske u paraklisima Svetog Stefana i Svetog Nikole, kao i dve ikone u manastiru Morači , tri ikone u Nikoljcu kod Bijelog Polja, minijature jednog psaltira (sada u Novom Sadu), veći deo ikona na ikonostasu crkve Svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja itd. Po najlepšoj srpskoj ikoni iz XVII veka, iz manastira Morače, s predstavama Svetog Simeona Nemanje i Svetog Save, sluti se da je bio u Hilandaru. Scene oko glavnih ličnosti ilustruju žitije Svetog Save prema tekstu književnika Teodosija. Te scene i Mitrofanovićev ciklus o Svetom Savi iz hilandarske trpezarije ikonografski su jednaki. Moračka ikona iz 1645. godine, mlađa preko dve decenije od Mitrofanovićevih fresaka, kao i istovetan umetnički izraz na svim delima, doprinose zaključku da se pod imenom tzv. Kozme krije hilandarski zograf Jovan. Ako se ova pretpostavka pokaže ispravnom, onda je Jovanova delatnost trajala ravno 60 godina s tim što ikonu Svetog Nikole u Hilandaru treba smatrati prvim, a deo ikonostasa u Podvrhu poslednjim njegovim delom.

U sedmoj deceniji XVII veka prilike u hilandarskoj slikarskoj radionici potpuno su se izmenile. Preovladao je grčki način rada. Njegov nosilac bio je pop Danilo, zograf koji je oko sebe sakupio saradnike, pa je sam, i uz njihovu pomoć, živopisao paraklis Svetog Nikole 1667. godine i paraklis Svetog Georgija oko 1671.godine, opremivši ih i ikonostasima. Glavne teme u prvom paraklisu, pored pojedinačnih likova svetitelja, jesu Nebeska liturgija, Veliki praznici i Žitije Svetog Nikole, a u drugom, iznad stojećih figura, Veliki praznici i Žitije Svetog Georgija. U paraklisu Svetog Nikole naslikan je i iguman Viktor kao ktitor, kojeg Svetog Nikola privodi Hristu, ali su i srpski svetitelji - Sveti Sava srpski, kralj Milutin kao ktitor Hilandara, kralj Stefan Dečanski, knez Lazar i Sveti Đorđe Kratovac, stradalnik od Turaka - našli tu svoje mesto. U kapeli Svetog Georgija nema ni portreta ktitora, hercegovačkog mitropolita Vasilija, kao ni Srba svetitelja. Samo se na ikonostasu nalazi ikona Svetog Save i Svetog Simeona. I dok su natpisi u Svetom Nikoli prevashodno srpski, sa jednom grčkom upadicom, u Svetom Georgiju su svi grčki. Na ikonostasu su njegova dela bolja i plemenitija, po vrednosti i načinu rada ravna najboljim grčkim ikonama toga vremena, iako ni na njima nije mogla biti izbegnuta tvrda shematičnost. U pitanju je najbolje očuvani ikonostas jednog paraklisa iz XVI i XVII veka. U duborezni ikonostas umetnute su prestone ikone Bogorodice Odigitrije, Hrista na prestolu i Svetog Nikole; iznad njih, na dve reljefne i pozlaćene aždaje, smešten je krst s naslikanim Raspećem, a ispod njegovih krakova dve ploče s figurama Bogorodice i apostola Jovana; na dverima su Blagovesti s poprsjima Davida i Solomona. Izgleda da su dveri rad nekog Danilovog saradnika: proporcije figura su prirodnije nego na Danilovim delima, a natpisi su grčki za razliku od ostalih.

Pop Danilo je naslikao većinu ikona i za ikonostas u kapeli Svetog Georgija: Hrista, Bogorodicu Odigitriju (nestala posle 1960; na njeno mesto postavljena je Bogorodica na prestolu, ikona takođe iz XVII veka, koja je nekad bila u upotrebi u Svetom Nikoli), Svetog Georgija kojem anđeli stavljaju mučenički venac, dveri s Blagovestima, Davidom i Solomonom. Jedan od njegovih savremenika, a možda i saradnika, uradio je ikonu Svetog Save i Svetog Simeona. Drugi njegovi saradnici ili učenici oslikali su kapelu. Oni su se ugledali na njegova dela: Sveti Georgije na fresci je ponovljena slika Svetog Georgija sa ikonostasa. Sem u oltaru, freske su doživele promene usled doslikavanja. Učenici su bili slabiji crtači od učitelja, negde nespretni i naivni, ali zato topliji i u boji življi.

Kraj hilandarske radionice

Ubrzo su se srpski poručioci sasvim okrenuli prema grčkim slikarima, u čijem delu je preovladavala prazna dekorativnost, ali i prividna raskoš izražena u pretrpanosti ukrasa i preteranoj upotrebi zlata na odećisvetitelja na ikonama i, čak, na oreolima svetitelja na živopisu. To je naročito došlo do izraza u dve kapele izgrađene zaslugom braće Nikanora, Simeona i Georgija, u Svetoj Trojici na Spasovoj Vodi i u Jovanu Preteči, na pirgu Svetog Save. U njima je tematika uobičajena za paraklise: Hristos Pantokrator i Božanska liturgija u slepim kalotama, jevanđelisti u pandantifima, Veliki praznici po zidovima i svodovima, pojedinačne figure svetitelja u donjem pojasu i u medaljonima. U Svetoj Trojici ima nekih scena iz života Bogorodice, a u Jovanu Preteči iz njegovog žitija. Majstor iz zadužbine duhovnika Nikanora, Svete Trojice, iz devete decenije XVII veka, nešto je veštiji od onoga koji je, za beogradskog mitropolita Simeona, čiji je portret takođe izveo, 1684. godine oslikao kapelu Jovana Preteče. Njih dvojicu sjedinjuje isti duh: u njihovim delima umire vizantijski jezik izražavanja u ledenom ponavljanju oblika, davno istrošenih preteranim opticajem. Nepoznati umetnik iz Jovana Preteče naslikao je u kapeli i ikonostas s carskim dverima i Nedremanim okom nad njima, a s prestonim ikonama Bogorodice na prestolu, Hrista na prestolu i Rođenja Jovana Preteče.

Za šezdeset-sedamdeset godina postojanja, hilandarska radionica prošla je složen put, stalno u nedoumici - koliko se udaljiti od opšteg atonskog stila u slikarstvu ili koliko se poistovetiti s njime. Bila je utemeljena na dva predanja, domaćem i grčkom. Srbima se moralo činiti da je podređena grčkim shvatanjima, dok su je Grci, posebno u izvesnim razdobljima, držali za ispostavu Pećke patrijaršije. U svakom slučaju, u okviru srpske umetnosti u XVII veku, ona je znatno izdvojena po ukrštenosti uticaja. Njena shvatanja utkala su se i u srpsko slikarstvo u zemlji, kao što je njeno postojanje doprinelo da se pojave neki među najboljim slikarima na području Pećke patrijaršije, koji su najpotpunije uspeli da se izraze kroz dela ostvarena u staroj Hercegovini.