U našim starijim srednjovekovnim izvorima nema pomena o Šumadiji. To pada dosta u oči s toga, što taj kraj, iako prekriven ogromnim šumama, nije bio bez izvesne kulturne tradicije i bez političkog značaja.

Stojan Novaković je nalazio, da se grčko, sa staroslovenskog prepisano, ime parohije Grontsos u braničevskoj eparhiji, koje se navodi u povelji vizantiskog cara Vasilija II izdatoj 1020 god. ohridskoj arhiepiskopiji, odnosi na župu Gružu.

Šumadija oko Niša

Grčki pisac DžII veka, Jovan Kinam, kazuje, da je župan Desa vladao u toj oblasti, koja da je bila bogata i s dosta stanovništva. Ali o granicama te oblasti ne znamo ni odatle ništa izbliže; Kinam, koji priča kako je car Mihajlo iz Niša uputio svoju vojsku prema Drini kroz lugomirski kraj (Longomir) ne kaže, da li taj kraj ima kakve veze s Dendrom, i kako uopšte stoji prema njoj, a to bi za naše opredeljivanje, pošto poznajemo Lugomir, bilo od odlučnog značaja.

Samo ime Dendra, tako uopšteno, može se uzeti vrlo široko, već po tome što je u to vreme, i mnogo docnije, ogroman deo Srbije bio u stvari prava Šumadija. Svi putnici - pisci, koji su od DžII-DžV veka prolazili Srbijom opisuju je kao zemlju "brdovitu i šumovitu"; naročito to važi za kraj od iza Braničeva do ispred Niša. Dok bi tako, u to rano doba granice "Šumadije"prema jugu mogli uzeti kao da su išle dalje od onih, koje su uzimane u narodu u DžIDž veku, a za severozapadni kraj je izvesno, da ih moramo uzimati uže. Rudnik je, na primer, još krajem DžIII veka smatran kao sremski grad, upravo kao pogranični grad oblasti Srema, koji se prostirao sa obe strane Save. Još ranije, do slovenskog naseljavanja, Rudnik je, isto tako, bio krajnja tačka istočne granice rimske pokrajine Dalmacije. Na severu Beograd sa svojom okolinom nije spadao u Šumadiju; ali gde je upravo počinjala njezina granica ne da se tačno utvrditi. Na istoku se, međutim, odavno Morava smatrala kao njena granica; ta je reka, u ostalom, za dugo u historiji bivala granična linija između njoj bliskih naroda.

Kasnije su se sve te granice znatno pomerale, dok se nisu, za turskog vremena, počele se blizu poklapati sa granicama Beogradskog Pašaluka. U DžIDž veku, po uveravanju Milana Đ. Milićevića, Šumadijom se msatrala zemlja među Moravom, Dunavom, Savom, Kolubarom i LJigom.

U Dragutinovoj kraljevini

Naseljavanje Srba u taj kraj počelo je vrlo rano. Sloveni su, zna se dobro, čak velikom pograničnom gradu, starom i razrušenom Singidunumu dali svoje ime, koje se javlja već u IDž veku. Ali, politički, Srbi u tom kraju zadugo nisu bili aktivni. Srpska državna granica Stevana Prvovenčanoga i njegovih neposrednih naslednika nije išla mnogo severnije od grada Ravnog (današnje Ćuprije), niti je prelazila liniju planina između današnjeg Milanovca i Jagodine. Kralj Uroš I pokušao je, istina, da pomakne srpske granice na toj strani u severnijem pravcu, ali njegovo ratovanje s Mađarima za Mačvu i Srem završilo se je neuspehom. Tek od vremena kralja Dragutina, i to od 1284. god. počela se širiti u tom kraju i politička srpska vlast, i to s početka pod mađarskim okriljem.

Dragutin je, naime, dobio na upravu severnu Srbiju (Srem, Mačvu i beogradski kraj) i severoistočnu Bosnu (župe Soli i Usoru) kao mađarski vazal. Između njegove države i države brata mu kralja Milutina nije bilo nikakve treće oblasti, i srpski elemenat se u nesmetanim kontinuiranim naseljima širio sve intenzivnije prema Savi i Dunavu. Kad je kralj Dragutin umro (1316), Milutin je na njegovo područje stavio svoju ruku, već svestan, da zbog srpskog elementa u njoj ta cela oblast ima da postane sastavni deo Srbije, kao što je to bila i po svom prirodnom geografskom položaju. Iako su srpski vladari u prvoj polovini DžIV veka glavni deo svoje državne aktivnosti razvijali prema jugu, niz Vardar, oni, ipak, nisu bez borbe upuštali ni te tekovine na severu.

Kad je posle maričke katastrofe počelo osvajanje Turaka i postepeno uzmicanje Srba s juga prema severu, prenosi se, postepeno, i srpsko državno središte sa vardarske najpre na moravsku, a onda na dunavsku liniju. U tom periodu Šumadija dobija veći značaj.
Za vreme kneza Lazara razvija se, u glavnom, kraj oko Kruševca i moravska dolina do Ćuprije; tu je njegova prestonica i njegove glavne zadužbine.

Za njegovih naslednika despota Stevana i Đurđa Brankovića razvijaju se i dunavski gradovi; preuređuje se Beograd, diže se Smederevo, jača Golubac. Glavna zadužbina despota Stevana, manastir Manasija, pomera se severnije od Lazareve linije, dok se drugi manastiri njegova vremena podižu pod Kosmajem, kao Pavlovac i Tresije, ili u Rudniku (Nikolje) i kod Aranđelovca. Oživljavanje Šumadije manastirima nastavlja i despotova vlastela, od koje potiču Vraćevštica, Brezovac pod Venčacem, Koporin ispod Velike Plane i dr. Mnoga sela, dobra hrana, a naročito dobra vina

Kad je 1433. godine prolazio Srbijom francuski vitez i državnik Bertradon de la Brokijer, on je opisuje ovako. Između Kruševca i Varvarina bila je u to vreme granica između Srbije i Turske; kad je prešao - piše Francuz - "nađoh zemlju vrlo lepu i dobro naseljenu narodom". Jedno vreme išao je moravskom dolinom, a onda je, da bi došao u despotov Nekudim, "varoš sličnu selu", morao preći „kroz zemlju prilično rđavu, to jest kroz veliku šumu, rđavim šumskim putem uz brdo niz brdo. Ali prema drugim šumskim i brdovitim zemljama i tu su zemlje vrlo lepe i vrlo su dobro naseljene selima". Kad je iz Nekudima kretao za Beograd "priđosmo - veli - vrlo velike šume, pune bregova i dolina. U tim dolinama ima mnoštvo sela, dobre hrane, i naročito dobra vina„. Ovo, tako da je rečemo blagostanje bilo je, na žalost, samo privremeno.

Posle velikih ugarskih provala u Šumadiju, do iza Rudnika za vreme cara Uroša 1359. god., i do mimo Kragujevca 1289. godine, posle srpske pogibije na Kosovu, kad su Mađari osvojili gradove Borač i Čestin, ta oblast nije doživela većih potresa. Borbi je bilo u glavnom u susedstvu i na granicama šumadijske oblasti, ali Šumadija sama nije mnogo stradala.

Lovišta despota Stevana

Stevan Lazarević bio je veran vazal turski do angorskog poraza njegova zeta sultana Bajazita (1402. godine), pa Turci nisu imali razloga da haraju njegovom zemljom; a posle turskog poraza on se orijentisao prema Mađarskoj i dobio čak od njenog kralja, kao lični feud, Mačvu i područje Beograda. Jedno vreme bilo je više opasnosti od unutrašnjih, nego od spoljašnjih neprijatelja, kao na primer pred kraj DžIV veka, kad je vojvoda Nikola Zojić spremao zaveru protiv Stevana Lazarevića i bio, najposle, prisiljen da mu se pokori i preda u rudničkoj Ostrovici. Tadašnjem lepom razvoju Šumadije doprineo je dosta i interes despotov za tu oblast. Despot je dolazio u Šumadiju na letovanje i u lov - Kragujevac zahvaljuje svoje ime jednoj vrsti sokola-kraguja, koji behu upotrebljavani za lov; tu ga je 19. jula 1427. zadesila i smrt od srčane kaplje u selu glavice nedaleko od Kragujevca.

Mađarska vlastela iz Jagodine

Nevolje Šumadije počinju od 1438. godine, kada su Turci krenuli svoje velike ofanzive protiv Mađarske i Srbije, a naročito protiv Beograda. Prodirući prema severu od Kruševca Turci češće prelaze preko Šumadije, i, naravno, ne štede je; to isto čine i Mađari, kad pokušavaju da svojim ratnim podvizima suzbiju Turke. Naročito su česta u drugoj polovini DžV veka, i pre i posle pada Srbije, 1459. godine, odvođenja u ropstvo i veliko raseljavanje našeg sveta iz tih oblasti. Godine 1454. odveli su Turci iz Srbije, uglavnom šumadijske, oko 50.000 duša, a od 1479-1483. prešlo je u Ugarsku na 200.000 Srba. Među tim preseljenicima, voljnim i nevoljnim, bilo je često ljudi od velikog ugleda.

Sinovi vojvode Jakše, Stevan i Dmitar Jakšići, iz Jagodine, prešli su u Ugarsku sa 1200 svojih ratnika, i dobili su tamo 1464. od mađarskog kralja Matije nađlačko vlastelinstvo. Vuk, sin Grgura Brankovića, i Đorđe i Jovan, sinovi Stevana Brankovića, unuci despota Đurđa dobiše u Ugarskoj čak i čin srpskih despota Posle pada Beograda pod Turke, 1521. god., dao se nagovoriti i ugledni bogati velmoža Pavle Bakić, sa Venčaca kod sela Livade, koji je imao u Šumadiji na 50 raznih dobara i sela, da se 1525. godine preseli preko Save. Ti gubici, uz one ratne, oslabili su narodnu snagu u velikoj meri; raniji napredak te oblasti bi ne samo ometen, nego potpuno upropašćen; od jedne oblasti koja beše počela da se kultiviše napravi se opet planinska pustoš.

Iz kazivanja putopisa čuvenog Hansa Dernšvama, koji je 1553. godine prošao jednim delom Srbije, vidi se jasno koliko se ranije stanje izmenilo.
Selo Livada beše "pusto i neobrađeno„. Jagodinski kraj ispresecan je, veli, brdašcima, koja su, izgleda, ranije bila sva pldona, pod njivama i vinogradima, a onda je sve, s obeju strana bilo pusto, zabataljeno i zaraslo sitnogoricom„.

Od Palanke do Jagodine išlo se, po pričanju A. Volfa 1583. godine, „grmljem i šumom", i poslanstvo je, kao od šale, uplovilo na svom putu, kod same Palanke, jednog medveda.
Puste gore, hajducima pribežišta
Izveštač jednog poslanstva iz 1584. godine kaže, kako Srbija "ne bi bila neprijatna, kada bi bila obrađena", ali je "tako zapuštena i raseljena, da se 5-6 milja daleko ne vidi žitelja".

Godine 1717. opisivala je Ledi Montegijeva valskoj knjaginji Karolini svoje utiske sa puta kroz Srbiju ovako:

"Prešli smo pustare srpske, gotovo prerasle šumom, premda je zemlja po prirodi vrlo plodna. Stanovnici su radeni, ali je ugnjetavanje seljaka tako teško, da su prinuđeni da ostavljaju kuće i napuštaju svoja polja, jer sve što imaju izloženo je grabežu janičara".
Te puste planine bile su pune hajduka, koji tuda četuju već od druge polovine DžV veka.
Putem kojim smo prošli od Beograda dovde - nastavlja Ledi Montegijeva u jednom pismu od 1. aprila 1717 - ne može samac čovek lako proći bez oficirske pratnje. Puste gore srpske pribežište su hajduka koji pljačkaju po 50 u gomili, tako da nam je cela naša straža bila potrebna da nas čuva."

Ovo čak diže značaj Šumadiji, naročito od DžVIII veka, kad je ona postala pogranična oblast turske Carevine. NJene velike bukove i hrastove šume daju skloništa svima nezadovoljnim elementima, koji neće da poviju glavu pred svakim turskim sileyijom; a blizina granice omogućava da se pojedinačne akcije mogu lakše pretvoriti u organizovanije pokrete. Otud Šumadija znači više nego, na primer, Romanija ili Suva Planina, koje su isto tako bile poznate kao skloništa hajduka, ali koje, budući dublje u unutrašnjosti, nisu mogle da od hajdučkih podviga stvore veći nacionalni pokret.

Doseljavanje hajduka i uskoka

Naseljavanje Šumadije počelo je nešto življe od druge polovine DžV veka, i to sa našim elementom od raznih strana, ali još ni za Karađorđeva vremena ono nije bilo mnogo intenzivno. Kad je Karađorđe 1809. godine operisao u Novopazarskom Sandžaku, on je, vele predanja o naseljima Šumadije, "sagnao" dosta naroda iz tih krajeva u svoje, govoreći:

"Hajte u Šumadiju, tamo ima pustahije zemlje."
ŠUMADIJI
Blistava vizijo moje Šumadije,
kad mišljah ti si mrakom pogrebena,
ja osetih tada, kao duh, da bdije
i svetli u meni, kroz mračna vremena,
za uvek sunčana slika kosa rodnih,
i da utisnuta u dušu mladića -
pečat nerazlomljen snom čežnja
besplodnih
ti stjiš u meni, zoveš na otkriće.
Kaljen tvojom verom, pisan tvojom snagom,
mala, sitna slamka među vihorima,
ja potonuh na dno, i za senkom blagom
uzdigoh se opet svetlim timorima.
Ali sve što mišljah da sam hteo,
sad vidim, beše samo tvoja volja:
ti si duh, krv moja, ti si život ceo,
a sve moje reči glas tvoga su polja.
Glas tvoga su polja i šum tvoga zbora
svi moji zanosi i sni nedostižni,
moje srce pir je tvojih razvigora,
duša - to su ljudi tvoji tihi, brižni.
Moj život šta može biti sada,
taj život koji je trn sa tvoga gloga?
Šta može da bude kap kiše što pada,
i šta je jedna zvezda u rukama Boga!
Prah prašine tvoje suncu zavitlane,
i kad padnem putem vatre gde trepere,
na mom će grobu tvoje lipe grane
da šume još glasom tvoje svetle vere...

Po ispitivanjima stanovništva, u Gruži je svega 58 porodica-starinaca, u Jasenici 49 u Smederevskom Podunavlju i u Jasenici ima ih svega 4,1%.
Sastav šumadijskog stanovništva veoma je karakterističan.

mozaik Sveti Djorđe, crkva na Oplencu

U njemu je bilo, pre svega, ostataka od starih, delimično i od najstarijih srpskih doseljenika; njima se od DžV-DžVI veka pridružio dobar deo kosovskog elementa, koji se pomerao prema severu (Kosovci - po Cvijiću - Šumadiji uopšte uzevši predstavljaju stare doseljenike od DžVI do DžVIII veka"); u niskoj Šumadiji, početkom DžIDž veka, steklo se i nešto doseljenika od Velesa i Bitolja, Katranice i Gramatika; oko Kragujevca naselilo se nešto Torlaka i Šopova; sem toga u Šumadiju je došlo, još u DžVIII veku, i mnogo lica iz Crne Gore, Brda i Hercegovine. Tu se, kako vidimo, nalazio i ukrštao veliki deo naših nrodnih plemena i vršio jednu vrstu veoma korisne biološke selekcije.

"Nigde se doseljenici - naglašava J. Cvijić - nisu tako brzo prilagođivali novoj geografskoj i društvenoj sredini i nigde se nisu toliko ukrštali kao u Šumadiji."

"To su bili hajduci i uskoci - piše J. Skerlić, samo po ocu Šumadinac, a po poreklu doseljenik iz nikšićkog kraja - nemirni, odvažni, buntovni elementi, koji su morali od Turaka bežati u puste i velike šume šumadiske. To hajdučko i uskočko stanovništvo nije moglo dugo trpeti tuđinsko, versko i političko i ekonomsko ugnjetavanje, i počev od kraja DžVIII veka Srbija se stala buniti."

Petsto ljudi Koče kapetana

Borbenom raspoloženju Šumadije doprinosili su znatno i tri velika rata, koja su u DžVIII veku vođena između Austrije i Turske na njenom području (1716-18, 1736-39, 1788-89). U tim ratovima Austrijanci su mnnogo polagali na srpsku saradnju i činili su sve što su mogli da što više izazovu Srbe na borbu protiv Turaka. Srbi su im se uvek odazivali i u izvesnim akcijama bilo je njihovog učešća gotovo koliko i austrijskog. Ova učešća u ratovima, ma kolika inače bila razočaranja zbog austrijskog povlačenja, dizala su ipak narodnu samosvest, pojačavala otpor, podržavala hajdučiju i omogućavala, u času krajnje nevolje, skloništa kod suseda. Turci su, posle svega što je bilo počeli da zaziru od njih i u dosta prilika bili su više skloni na pregovore s njima nego na borbu, bojeći se naročito srpskih veza sa ljudima preko granice.

Naročito se razvila borbena aktivnost Srba za vreme Kočine Krajine. Pred sam taj rat, u jesen godine 1787. ušle su austrijske vojne vlasti ne samo u bliže veze, nego čak i u neposrednu saradnju sa izvesnim srpskim junacima, koji su im se, kao dobrovoljni borci, stavili na raspoloženje za borbu protiv Turaka. Od tih dobrovoljaca obrazovaće Austrija posebne vojne odrede takozvane "frajkore", decembra meseca 1787. Tim odredima namenilo je austrijsko vojno vođstvo važan zadatak: oni su imali da budu prethodnici austrijske vojske i da, u isto vreme, podstiču narod u Srbiji na ustanak.

U tom pravcu naročito je u Šumadiji živo radio Koča Anđelković, iz Panjevca.
Već prvih nedelja 1788. godine on je uspeo, da, pošto je sa malom četom od kakvih četrdeset ljudi naterao u beg Turke u Požarevcu, prodre sve do Kragujevca i skupi do 500 ljudi, koji su s njim krenuli u borbu. Malo potom počeše se dizati i drugi iz raznih mesta Šumadije i ostale Srbije; do proleća bila je, u glavnom, sva zemlja zapaljena.

Koča Anđelković, sa svojim drugovima, čiji je broj prelazio hiljadu, ometao je sistematski vezu između Niša i Beograda i svojim borbama, manjim i većim, davao je primer ostalima i dizao duh. Ne znajući za austrijske poltičke i strateške skrupule, zbog kojih oni nisu hteli za dugo da sami pređu u akciju, on se, siromah, sav založio, da im stvori uslove za uspeh i više od dva meseca izdržavao je borbe s Turcima, čuvajući bagrdanski klanac i njegovo područje.

Tek posle njegova povlačenja počele su, u leto 1788. letimične austrijske operacije u Šumadiji, i to ovog puta sa zapadne strane, od Valjeva, i iduće godine vojnički pokreti u malo većem stilu. Iako su te borbe završene s austrijskim povlačenjem i u osnovi s neuspehom po hrišćane, oni su, ipak, bile od značaja. Turci u ovom ratu nisu odneli ni jedne veće pobede, koja bi im mogla dati povoda da se ponesu; iako su Svištovskim mirom zadržali Srbiju oni su dobro videli, da moraju menjati način uprave u njoj i popuštati raji na celoj liniji. U ovom ratovanju Srbi su imali prilike da dobro vide svoju vrednost. Više od polovine glavnih vojničkih operacija izveli su oni; nekoliko meseci rat su, u stvari, vodile samo njihove čete; bez njihova sudelovanja austrijska vojska ne bi postigla ni ono malo uspeha što ih je imala. Dobar deo toga videli su i sami Turci, i od Svištovskog mira, kojim je likvidirana Kočina Krajina, oni na srpsko pitanje počinju gledati mnogo ozbiljnije nego pre toga.

Rajetin protiv dahija

Kao prva žrtva novih reforama, koje je sultan Selim III uveo u Beogradski Pašaluk, bili su neobuzdani janičari. Oni su bili prisiljeni da se sele iz njega kud ih oči vode. NJihov otpor protiv toga, kao i stalne težnje i pokušaji da se vrate natrag i osvoje stare položaje, ne daju da se Pašaluk konačno smiri. Borbe se ponavljaju ako ne iz godine u godinu, ono svakako bar svake druge godine. Novi "carski" poredak brani beogradski vezir s nedovoljnim brojem vojske, i nešto sultanu odanih spahija. U nevolji, vezir traži pomoć od samih Srba i ugovara s njima, da se obrazuje narodna vojska srpska, s dobrim oružjem i sa srpskim vođama. Stvaranje te narodne vojske, koja je u frajkoru prošla izvesnu vojničku disciplinu, menja iz osnova položaj Srba u Beogradskom Pašaluku. Čim je dobio oružje i počeo da se organizuje Srbin nije više prosti rajetin; u Šumadiji, gde mu je gora još uz to davala i pouzdano utočište, manje nego i u jednom drugom kraju. Zahvaljujući srpskoj saradnji Pašaluk se punih sedam godina s uspehom opirao janičarskoj otimačini; njegova odbrana klonula je tek onda, kad je sama Porta, zbog spoljašnjih komplikacija, popustila pred svojim odmetnicima i dozvolila janičarima povratak u Srbiju.

Četa Stanoja Glavaša

Dahijski režim u Srbiji od 1799-1804. godine ostao je u najcrnjoj uspomeni. Ozlobljeni, istrošeni, ogoleli, puni mržnje i željni osvete, janičari su brzo pokazali svoje rđave instinkte i potpuno otsustvo državničke uviđavnosti. Kao prva žrtva njihove osvete pade 1799. godine Stanko Arambašić, glavni vođa narodne vojske, rodom iz Kolara u Levču, koji je inače živeo u Smederevu, a posle i drugi. Krajem 1801. pogibe i sam vezir beogradski, Srbima prijateljski naklonjen Hadži-Mustafa paša.

"Kakogod što su se pod mudrim i pravednim vladanjem Adži-Mustajpašinim slabili i gasili hajduci u Srbiji, tako se sad od ovake sile i od zuluma poajduči desetina naroda" - piše Vuk Karadžić.

Na takvo nasilje morala je doći narodna reakcija. Mi danas znamo dosta podrobno, kako se već od 1802. godine počeo raditi na tome, da se dahiski režim suzbije s jedne strane silom, a s druge narodnim tužbama protiv njega na samoj Porti.

Na borbu se mislilo naročito u Šumadiji, u kojoj je 1803. godine četa Stojana Glavaša zadavala velik strah Turcima; a i na jedno i na drugo sredstvo pomišljalo se u zapadnoj Srbiji, u kojoj je valjevski knez, mudri Aleksa Nenadović, bio središnja ličnost cele akcije.
Turci su u prvi mah više zazirali od ove druge strane, jer su znali za Nenadovićeve veze s austrijskim pograničnim oficirima, a znali su, isto tako, da je on i u borbama za vreme Kočine Krajine bio jedan od glavnih i najuticajnijih vođa. S toga, kad su pohvatali izvesne dokaze o srpskim pripremama za ustanak, dahije uputiše u valjevski kraj svoga najborbenijeg druga, Mehmed-agu Fočića, da on otpočne i izvrši seču tamošnjih knezova.

U Šumadiju bi upućen Kučuk-Alija, koji je krenuo preko smederevske Jasenice na Palanku i Batočinu, a odatle u Jagodinu i Ćupriju, ali u kragujevačku oblast on nije dolazio.
To upada u oči. Zašto to? Zar šumadijski knezovi nisu bili toliko opasni koliko valjevski i moravski? Ili su dahije mislile, da je dovoljno u prvi mah pobiti glavne vođe iz valjevske, beogradske i smederevske nahije, koje su najbliže granici, pa tek onda preći u unutrašnjost? Na to pitanje teško je dati odgovor, jer nema pouzdanih izvora. Ali je činjenica važna i vredi je istaknuti: dok na kneza Aleksu ide sam Mehmed-aga Fočić, dok na kneza Stevana Palaliju polazi Mula-Jusuf, Kučuk-Alija ne svraća, do Topole da uhvati Karađorđa, nego tu dužnost poverava jednom turskom kafedžiji.

Svaki svoga ubijte subašu

Nama se čini, da su Turci užu šumadijsku oblast izostavili iz prvog plana, uglavnom, zato, što su nalazili, da su srpska lica u njoj manje opasna od valjevskih i beogradskih knezova. U Šumadiji je, istina, bilo hajduka i pregalaca, ali ta pojava nije za njih bila nova, dok je akcija kneza Alekse, sudeći po onom njegovom pismu upućenom austrijskom majoru Mitezeru u Zemun, izgledala neposredna i ukazivala na po dahije opasne mogućnosti. Iza Nenadovićeve akcije mogla je doći kakva austrijska intervencija, dok je hajdučka aktivnost u Šumadiji, tako da rečemo, bila domaća stvar. I s toga se požurilo, da se što pre preseku veze, dok je za obračun sa šumadijskim hajducima izgledalo da ostaje vreme i za docnije.

ŠUMADINCI KAO VOJNICI

"Ovde se mora dodati da smo se mi navikli da smatramo Srbe kao neprijatelja od vrednosti. Ja sam ih smatrao i još smatram kao vojnički najjačeg neprijatelja. S malim zadovoljni, okretni, lukavi, neobično pokretni, dobro naoružani, municijom bogato snabdeveni, na zemljištu vešti vrlo dobro vođeni, raspaljeni za borbu mržnjom i oduševljenjem, dali su našim trupama više posla nego Rusi, Rumuni i Talijani".
("Uzroci našeg poraza" od austrougarskog đenerala pešadije Alfreda Krausa, str. 153.)

Mi ne znamo, a uzalud bi bilo praviti ma kakva nagađanja o tome, kako bi se razvijale stvari u Srbiji, da je, slučajno knez Aleksa ostao u životu, kao jedno od tada najuglednijih lica u zemlji i kao čovek koji je na široko bio zasnovao veze za podizanje ustanka. Posle njegove pogibije, valjevska nahija, lišena svog glavnog vođe, ne može da uzme inicijativu u akciji. Ona prelazi na borbenu Šumadiju, u kojoj se raspoloženje za ustanak spremalo gotovo godinu dana ranije.

Šumadija prva na seču knezova odgovara revoltom. Karađorđe, koji je spreman dočekao Turke kad su došli da ga ubiju i primio borbu s njima, sam pali han u Sibnici kao signal da se zapali sva Srbija. Od njega pođe opšti poklič: "Svaki svoga ubijte subašu!" koji ubrzo prihvata sva zemlja.

Šumadija je mogla prva uzeti inicijativu na se prvenstveno s toga, što je ona u hajducima Stanoja Glavaša (u čijoj je četi od 1803. godine bio i Hajduk Veljko), kome je Karađorđe bio stari prijatelj i koga je posvetio u sve pripremne akcije, imala jednu vrstu organizovane i na boj spremne vojske.

U valjevskoj nahiji - lepo priča prota Matija Nenadović - seljaci su se, mada ogorčeni, brzo rasturali i kad su pristajali da se dižu; njih je trebalo nagovarati, uvlačiti, čak i silom nagoniti, dok su Glavaševi hajduci bili već borci od rase, da ne kažemo od zanata. Oni su glavni stožer oko koga se pribira prva Karađorđeva vojska, i oni su u prvim okršajima glavni u akciji. Na predlog Stanoja Glavaša, Karađorđe, koji sam odavno već beše napustio hajdučke redove, biva u Orašcu izabran za glavnog vođu Ustanka.

Vodeća uloga Šumadije

Šumadijska aktivnost, kojoj je u istoriji zapala zavidna uloga da krene veliko delo obnove naše slobodne države, razvila se, kako vidimo, pod vrlo karakterističnim uslovima. Priroda joj je dala bogate šume, a sastav stanovništva mogućnost izvesne rasne selekcije. Blizina granice omogućavala je snabdevanje oružjem i municijom i veze sa prijateljima preko granice, a tradicija stare države i guslama čuvani kult pregalaštva živu narodnu svest i volju za borbu. Nedavne borbe Koče Anđelkovića i narodne vojske, u kojima je učestvovao dobar deo Šumadije, poticale su ljude na otpor i pojačavale stav samosvesti.

Na području Šumadije završila je svoj život srednjevekovna naša država Nemanjića i njihovih naslednika; a na tom istom području, kao po nekom spremanom usudu historije, obnovljena je sa oba ustanka, od 1804. i 1815. godine, i naša draga nova Srbija. Na području Šumadije, na klasičnim položajima Suvobora, odnela je obnovljena Srbija, u novembru 1914. i svoju najveću pobedu u strahovitim borbama Svetskoga rata, kada je, stavljajući u pitanje svoj opstanak, uzela na sebe časnu dužnost da izvrši delo našeg narodnog ujedinjenja, najveće otkako postoji naša istorija.

Napisao 1939.

prof. Vladimir Ćorović