Potpuni nacionalni identitet i samosvest jednog naroda ne mogu se zamisliti bez njegovog specifičnog pristupa filozofiji i karakterističnog učešća u njenom razvoju kao najvišeg oblika ljudske misaone delatnosti, zapravo čistog umovanja i njegovog emancipatorskog dejstva na samo postojanje.

Ozbiljna ideologija, pogotovo nacionalna, ni danas se ne može zamisliti bez suštinskog filozofskog utemeljenja i sleda kontinuiteta misaonih napora u cilju razumevanja i objašnjenja sebe, svog naroda, istorije, tradicije, sadašnjosti i budućnosti, teleološkog obrazlaganja umnih i praktičnih napora nacionalnog kolektiviteta, sistema vrednosti i njegovog stalnog kritičkog preispitivanja. Upravo u sferi preispitivanja, nacionalna filozofija je najpotrebnija nacionalističkoj ideologiji jer redovno ideologija nije spremna ni sposobna da sama sebe preispituje. Kritičko preispitivanje dovodi do stalne revalorizacije vrednosti, njihovog izoštravanja, glancanja, usavršavanja, zapravo unošenja novih životnih energija u suočavanju sa istorijskim izazovima i konkurentskim pretnjama.

Srpska filozifija se vekovima razvijala u krajnje nepovoljnim uslovima, neretko je zaostajala za najvišim evropskim dometima, ali je postigla sopstvenu celovitost i kontinuitet, jer je i sama izrastala iz dubine narodne duše, izrazito zdravog razuma, prirodno visokog koeficijenta inteligencije, sa osećanjem mere i smisla, ali i ambiciozna u težnji za velikim dostignućima, a ujedno i sa izrazitom spremnošću mislilaca da se žrtvuju za nacionalno dobro, da sopstvenu egzitenciju podrede filozofskim načelima i ideološkim ciljevima. U sferi filozofskog umovanja Srbi su dokazivali sopstvene duhovne, intelektualne i emotivne sposobnosti, a u praktičnom misaonom stvaralaštvu dostignuto ugrađivali u nacionalnu ideologiju i teologiju, kojoj su takođe neprekidno uobličavali nacionalni predznak i karakteristična obeležja.

Zato je u našim počecima refleksije čistog uma teško razgraničiti filozofski, teološki i ideološki sadržaj. Njegovu suštinsku karakteristiku predstavlja originalna sinteza tradicija stare srpske vere, kulture i narodnog predanja sa hrišćanskim učenjem u varijanti istočne crkve i vizantijske političke filozofije i državotvorne ideologije. Nikada to nije lišavano i osetnog zapadnjačkog uticaja, ali su Srbi, pored svih recepcija naprednih stranih uticaja, insistirali na originalno svome, nacionalno prepoznatljivom.

Neprikosnoveni rodonačelnik srpske filozofske misli je Sveti Sava, utemeljitelj srpskog etičkog idola koji insistira na stalnoj borbi za postizanje moralnog savršenstva čoveka pojedinca u slobodnoj srpskoj nacionalnoj državi. "Svojim ličnim primerom i učenjem Sava je definisao nužnost ograničenja našeg tradicionalnog individualizma socijalnim utilitarizmom, koji nalaže da se lični interesi žrtvuju interesima zajednice – od seoske sve do državne." (Andrija Stojković: "Počeci filozofije u Srba.)

Od Save do Dositeja na osnovama narodne mudrosti", "Dijalektika", Beograd 1970, str. 41.) Lični asketizam Svetom Savi je doprineo u razvoju sopstvenog kritičkog racionalističkog duha, što je svetska retkost u njegovom vremenu. On je svojevrsni apologeta države i kreator koncepta nacionalne hrišćanske crkve, a istovremeno narodni prosvetitelj i veliki pobornik školstva i obrazovanja. Pobožnost nikada nije delio od moralnosti i patriotizma. Moralnost spasava dušu, a patriotizam ispunjava svrhu kolektivnog postojanja. Bogu se služi pre svega svojom ljudskošću, poštenjem, pravednošću, vrednoćom i borbom za istinu, a patriotizam kao vrhunska vrlina supsumira i podrazumeva sve ove pojedinačno. Inspiraciju za koncept moralnog savršenstva on nalazi u delima antičkih grčkih filozofa, uspešno ih kombinujući sa hrišćanskim učenjem. Srpsko tumačenje pravoslavne teologije i državotvorna ideologija kao praktični izraz Savine životne filozofije srpskom nacionalizmu, koji je i vekovima ranije postojao kao stvar srca i razuma srpskog etničkog kolektiviteta, data je dragocena teorijska podloga koja će se narednih stoleća neprekidno nadograđivati, oslanjajući se na svetosavsko zaveštanje i uporno negujući svetosavski kult.

Srpski humanističko-racionalistički duh svetosavske inspiracije daleko odskače u odnosu na zapadnoevropski i nijednog trenutka ne robuje astrološkim predrasudama, verskom fanatizmu ili magijskim zabludama, što se može zaključiti po svim književnim i umetničkim delima tog vremena. Srpski narod zahvaljujući tome ne poznaje tradiciju spaljivanja veštica i čarobnjaka, niti iskopavanja vampira. Svetosavska filozofska misao nije potčinjena teologiji, ali je po pravilu veoma zainteresovana da uskladi veru i značenje, trudeći se istovremeno da oboje unapredi. Recepcija vizantijskog slobodarskog duha, koji se nije ustručavao da reafirmiše antičku grčku filozofsku misao, srpskim misaonim naporima, što se vidi po velikom broju književnih dela, učinio je sasvim stranim zapadnjačka skolastička prenemaganja, iako je i skolastika ostavila izvesnog traga u hilandarskim spisima. Takve misaone tekovine jedino su i mogle predstavljati idejnog lučonošu u docnijem mračnom viševekovnom periodu turskog ropstva. Srpski filozofski stav prema smislu i sadržaju života, trajanju i postojanju, a nadasve čvrsto izražena i konzistentno sazdana etička načela inspiracija su i docnijih usamljenih pisaca, ali pre svega masovno prihvaćenog narodnog književnog stvaralaštva.

Narodna književnost je karika koja neraskidivo povezuje izvornu svetosavsku filozofsku misao sa modernim srpskim misaonim naporima. Kontinuitet državotvornih ideala i moralnog kodeksa je nesumnjiv, kao i nacionalistička ideologija sa naglašenim slobodarskim potencijalom. Narodni duh kroz reč anonimnih stvaralaca srednjovekovnom srpskom humanizmu i racionalizmu dodaje i neverovatan životni optimizam, borbeni elan i herojski ideal žrtvovanja za veru i otaybinu. Nema mirenja sa istorijskim nevoljama i tragičnom narodnom sudbinom, pa se zato veliča borbeni aktivizam i život sa slobodom izjednačava.

Polovinom osamnaestog veka stvaraju se uslovi za srpski filozofski preporod, uporedo sa književnim a na temeljima evropskog prosvetiteljstva. Kao prvi pravi srpski filozofi u modernom smislu reči pojavljuju se Makarije Petrović Mirijevski, Spiridon Jovanović, Zaharije Stefanović Orfelin, Pavle Julinac i Atanasije Stojković kao prvi srpski doktor filozofije. Njihovo stvaralaštvo nije naročito originalno, ali su veoma značajni zbog recepcije savremene ruske, nemačke, francuske i engleske filozofske misli. Svoj vrhunac srpsko prosvetiteljstvo je postiglo delima Dositeja Obradovića, posebno knjigama "Život i priključenija" iz 1783. godine, "Sovjeti zdravoga razuma" iz 1784. i "Etika" iz 1803. godine. Dositej se opredelio za principe praktične filozofije i to antropološko-humanističke orijentacije: racionalističku etiku zasniva na logici shvaćenoj kao početku svake ozbiljne filozofije, da bi dopro do metafizike, njenih ideja celishodnosti, estetičkog savršenstva kosmosa i društvenog utilitarizma. Skolastiku smatra natprirodnom religijom, a teologiju otkrovenja i zdravog razuma prirodnom. Po Dositeju, ako je Bog stvorio čoveka da bi ga imao ko slaviti, to znači da i sam Bog postoji ako postoji čovek kao razumno biće. U protivnom, nema ko da bude svestan Božjeg postojanja, ali i čovek smisao svog postojanja nalazi u Bogu i samo se kroz njega potpuno osvešćuje. Suštinska dobrota, sreća i vrlina postiže se samo stalnom borbom za istinu. Dositej je ubeđen da je dobrota večna, a zlo postoji isključivo zbog ljudskog neznanja, pa napretkom znanja postepeno nestaje. Neprekidno čovekovo samosaznanje i moralno usavršavanje je najsigurniji put prema Bogu. Uz to je Dositej Obradović pristalica prosvećenog apsolutizma, što kazuje da su njegovi politički pogledi idealistički.

U toku svog hiljadugodišnjeg nesistematskog razvoja srpske filozofije "misaone pojave Save i Dositeja i najviši dometi naše narodne misaone refleksije po svome značaju prelaze granice Srbije i Balkana i ulaze u evropsku misao. Taj značaj je pre svega u težnji za samosvojnošću, za nijansom samostalnog vođenja sveta i čoveka, u specifičnoj sintezi polarnosti empirijskog i racionalnog, realnog i idealnog, praktičko-delatnog i misaonog, sintezi koja (uprkos našoj izrazitoj sklonosti za krajnostima) u ovoj oblasti ne zna za krajnosti koje bi imale trajniji i dublji značaj: za krajnosti misticizma, radikalnog empirizma ili radikalnog racionalizma i spekulacije, nekritičkog optimizma ili nihilističkog pesimizma, ne zna za prazne sholastičke raspre već je i pored izvesnih nesumnjivih misaonih uzleta – pretežno konkretno-delatna i stvaralačka, dakle integralni deo celokupnog narodnog života i njegove društvene svesti."

Iako je slepo zapadnjačko pomodarstvo, ignorišući srpsku nacionalnu tradiciju, nekritički sledilo sve evropske uticaje veštački ih podražavajući, u srpskoj filozofskoj misli devetnaestog veka i kulturnom stvaralaštvu uopšte, ubedljivu prevagu ubrzo će odneti nacionalna orijentacija i njeno insistiranje na autohtonosti srpske misli i duha, kulture i tradicije, sposobne da bez ugrožavanja te autohtonosti preuzme i vrhunske svetske ideale i vrednosti. Srpskom kolektivnom umu i njegovim vrhunskim individualnim iskoracima najviše je konvenirao put prosvetiteljskog racionalizma i kritičkih opservacija, sa znatnim uticajem književnog klasicizma i sentimentalizma. Dokazavši se u revolucionarno-ustaničkoj sferi, golemi srpski slobodarski duh nastojao je da se afirmiše i u sferi čistog umovanja koju oličava filozofija, kao i u naciji, književnosti i umetnosti. Ali, nikako ga nije napuštao romantičarski zanos kao pokretačka snaga niti tradicionalno rusofilstvo i panslavizam kao ideja vodilja. Dositej Obradović ga je oslobodio preteranog konzervativizma i predrasuda koje su zarobljavale i okivale slobodnu misao, a Vuk Stefanović Karayić obnovio neverovatan nacionalistički polet. On je prvi shvatio da uspešnom oružanom delu srpske nacionalne revolucije mora brzo da usledi kulturni kao nerazdvojni deo i direktni produžetak ustaničkog junaštva. Sledeći Svetog Savu i Dositeja, Vuk se s posebnom žestinom kroz mnogo polemičkih spisa obrušio na zagovornike koncepta po kome bi srpska kultura bila imitatorska. On je za recepciju samo pozitivnog evropskog nasleđa, dokazanog i proverenog, koji neće ugroziti srpsku kulturnu autohtonost, pa samim tim i nacionalno biće, svest, težnje i ciljeve. S druge strane, Vuk je vatreni borac protiv zabluda, predrasuda i zastarelh patrijarhalnih principa, protiv ideoloških dogmi i političke rigidnosti. Nasuprot praznom i naduvanom pseudointelektualističkom kosmopolitizmu, Vuk se posvećuje ideji srpskog narodnjaštva, čiji će politički izraz docnije artikulisati Pašićevi radikali.

Vuk Karadžić je izraziti antiklerikalac, protivnik verskog fanatizma i sterilnog asketizma, pristalica principa verske tolerancije i bratskog jedinstva Srba pravoslavaca, Srba katolika i Srba muslimana, ali i iskreni pravoslavac koji, verujući u Boga, ne dovodi u pitanje uverenje o besmrtnosti duše i Božjoj nagradi ili kazni za sva ovozemaljska čovekova dela. Izvor neverovatnog potencijala srpskog kritičkog duha on pronalazi u naglašenom seljačkom individualizmu koji se dovoljno emancipovao da ne zaboravlja kolektivnu svest, vrednosti i zajedništvo. Uz to je izraziti moralista, socijalni utilitarista i društveni evolucionista. U podlozi njegovog shvatanja etike su volja, emocije i racionalnost, a pored tih elemenata da bi čovek bio istinski patriota potrebni su mu još nauka i obrazovanje. Misaonim aktivizmom i političkom borbenošću, zasnovanim na iskrenoj odanosti čoveku, naciji i slobodi; poštenju, vrednoći i humanosti, osvajaju se istina i pravda, smisao ljudskog postojanja. Tradicionalne ideale ljubavi, vere i nade on pritom zadržava kao nezamenjive preduslove neophodnog životnog optimizma. Nema veće individualne koristi za čoveka pojedinca povodom rezultata njegovih stvaralačkih napora od sveopšteg priznanja njegove nacionalne zajednice. To donosi istinsku slavu, a od nje nema većeg zadovoljstva. Srpskom nacionalizmu Vuk Karayić je definitivno ugradio demokratsku komponentu koje se učeni nacionalisti nikada više neće odricati, sa izuzetkom nekih zanemarljivih marginalaca. Srpski nacionalizam je ambiciozan u svojim ciljevima i projektima, ali nije ograničen nikakvim uskogrudim jednostranostima.

Upravo na takvim idejnim polazištima, saglasju i kontroverzama Dositeja i Vuka, baziraju se počeci čistog filozofiranja među Srbima, srpska varijanta prirodnopravne teorije Jovana Stejića, ali i Jovana Filipovića i Jovana Sterije Popovića. Međutim, filozofija prirodnog prava u autohtonoj srpskoj recepciji i kombinaciji s vrhunskim misaonim izrazom srpskog nacionalizma pojaviće se u književnim delima Petra I Petrovića Njegoša. Njegoš, pored viteških tradicija, časti i ponosa, posebno afirmiše kao najvišu vrednost srpsko nacionalno jedinstvo. On smatra "da čovek može da savlada svoju tešku sudbinu herojskim delima kojima će se buduća pokolenja spajati i inspirisati za nove podvige u jednom sasvim zemaljskom smislu: u borbi za slobodu i nezavisnost.

Crpeći svoje etičke poglede iz najdubljih narodnih težnji za slobodom i nezavisnošću, Njegoš je i svoju metafiziku potčinio jednom realnom nacionalno-političkom zadatku, ali i njegova etika i njegova fizika imaju univerzalan značaj." (Dragan Jeremić: O filozofiji kod Srba, "Plato", Beograd 1997, str. 27.) Njegoševa filozofska traganja često deluju kao očajnička, ali uvek imaju izražen nacionalni i moralni smisao, pa su neki autori njegov misaoni uspeh tretirali kao specifičnu filozofiju praktičnog idealizma. "U tom smislu, njegova filozofija predstavlja najviši misaoni uzlet nacionalnih i društvenih težnji srpskog naroda za oslobođenjem od vekovnog turskog ugnjetavanja. A stopljena sa visoko vrednim poetskim izrazom, ona predstavlja i jedan od najviših uzleta filozofske misli kod Srba." (str. 27.)
Prvu polovinu devetnaestog veka još obeležavaju Uroš Milanković kao zastupnik filozofije istorijskog idealizma, ali i ideolog nacionalnog progresa i demokratije u njenoj razvijenoj liberalističkoj varijanti, zasnovanoj na teoriji narodnog suvereniteta i društvenog ugovora u okviru države s primarnom etičkom funkcijom; Svetozar Miletić srpski nacionalizam oplemenjuje republikanskim i sekularističkim idejama; Vladimir Jovanović utemeljuje moderni srpski liberalizam i sociologiju kao ozbiljnu nauku; Laza Kostić deluje kao vatreni republikanac i vodeći ideolog Ujedinjene omladine srpske; Kosta Branković je razvio teoriju socijalno-etičke funkcije države; Dimitrije Matić je gorljivi mladohegelovac koji svog učitelja koriguje dajući primat slobodi pojedinca nasuprot apologiji države; Mihailo Ristić je najistaknutiji srpski kantovac koji radi na sintezi apstraktnih moralnih načela; Milan Kujunyić je prvi elaborisao suštinu koncepta pravne države, kao i slobode misli, govora i umetničkog stvaranja. Ovo je vreme potpune recepcije fundamentalnih filozofskih znanja iz ontologije, gnoseologije, aksiologije, etike i estetike, a poseban interes mnogi autori, kao što se vidi, pokazuju za praktičnu filozofiju, posebno filozofiju istorije i društvenu teoriju iz koje su potekle politička ekonomija, sociologija i politikologija.

Osnovne principe materijalističke filozofije prvi je u Srbiji preuzeo i popularisao Živojin Žujović, posebno insistirajući na načelima socijalnog darvinizma i istorijskog determinizma. Među srpskim filozofima nastaje jasna polarizacija na osnovu istočnih ili zapadnih idejnih izvora kojim se u svom duhovnom stvaralaštvu rukovode, što je precizno izrazio Pera Todorović na sledeći način: "Pariz je Srbiji liferovao prazne frazere i pseudoliberale; Beč – političke varalice; Berlin – neku vrstu opskurnih ljudi; a samo Petrograd nekoliko bistrih duhova, ljudi od akcije i karaktera, sa ozbiljnim obrazovanjem." (Andrija Stojković: Razvitak filozofije u Srba 1804–1944, "Slovo ljubve", Beograd 1972., str. 146.) Krajem devetnaestog veka sve je očiglednije napuštanje spekulativne filozofije i preorijentacija na filozofski prirodni pravac, kome je pogodovao i svojevrsni kult prirodnih nauka tog vremena. To je stvaralo prostor za značajniji upliv francuske duhovne kulture i političke filozofije, podstaklo prodor demokratskih ideja o slobodnim izborima, parlamentarizmu, načelu podele vlasti i višepartijskom sistemu. Marksistički i socijalistički pogled na svet u teorijskoj ravni sve intenzivnije propagiraju Svetozar Marković, Mita Cenić i Vasa Pelagić u okviru prirodne realne filozofije.
Na suprotnoj strani se nalaze prirodnonaučni pozitivisti, među kojima se posebno afirmišu Vladimir Jakšić kao geografski determinista, Josif Pančić kao prirodnonaučni materijalista i istorijski idealista, sintetista Vladimir Jovanović, socijalni mehanicista Mita Rakić, naučni kriticista Mihailo Vujić, dijalektički evolucionista Laza Kostić, eklektik Miloš Milovanović, mehanistički nihilista Stevan Radosavljević itd. Veliki značaj za dalji razvoj srpske filozofije ima univerzitetski zagovornik formalističke logike i racionalističko-emotivističke estetike Ljubomir Nedić, a filozofski nivo početkom dvadesetog veka dostiže i književna kritika, posebno u radovima dva njena vodeća reprezenta, formalističkog pozitiviste Bogdana Popovića i sociološkog pozitiviste i prevashodno nacionalističkog ideologa Jovana Skerlića. Svi veliki srpski naučnici svoga vremena napravili su i značajne filozofske prodore, poput mehaniciste Koste Stojanovića, materijalističkog dijalektičara Nikole Tesle, autora opšte matematičke fenomenologije Mihaila Petrovića Alasa ili filozofa nauke Jovana Cvijića. Značajan doprinos razvoju srpske filozofske misli pružili su istaknuti pravni i politički teoretičari Živojin Perić, Slobodan Jovanović, Toma Živanović i drugi. U filozofiji istorije s ograničenim uspehom ogledali su se Dragiša Stanojević, Dimitrije Mitrinović, Vladimir Gaćinović, Aleksandar Petrović, Bogdan Gavrilović, Dragoljub Pavlović, Miloš Milovanović, Stevan Radosavljević Bdin, Petar Odavić i Dragiša Đurić.
Najviši stepen sistematskog uobličenja filozofije istorije postigao je Božidar Knežević sintetičkim pristupom filozofiji kao umetnosti uma u istoriji kosmosa. On pravdu postavlja iznad istine, a primat daje aksiologiji i etici u odnosu na logiku. Shvatajući istoriju kao najvišu filozofiju, Knežević smatra da je prava filozofija "jedinstvena među naukama time što tumači poreklo i poredak svih stvari u kosmosu, a tamo je filozofija u stvari istorija: njeni su konstituenti sve specijalne nauke o pojedinim delovima sveta, a istorija ih kao nauka nad naukama i time najviša, prava filozofija sintetiše i određuje svakoj pojavi mesto u celini kosmosa." (str. 286.) On pritom sledi principe materijalističkog determinizma prihvatajući monistički pogled na svet i njegove objektivne zakonitosti reda i proporcija stvari u kosmičkoj i ljudskoj istoriji. Ne prihvata tezu o ponavljanju svetske istorije, pa insistira na stalnoj evoluciji dok se ne dostigne vrhunac u razvoju prirode, čovekovog mišljenja i društvenog života, nakon čega neminovno nastupa disolucija dok se postepeno sve ne vrati u prvobitno stanje. To uređuje iskonski duh, Bog, koji predstavlja savršenstvo istine, harmonije i razuma, a nije ograničen prostorno ni vremenski. Posebno su značajni Kneževićevi ontološko-aksiološki napori u pokušaju objektivizacije vrednosti i izgradnji sistema moralnih sudova. "Dok je Dositej Srbima doneo opštu evropsku filozofsku kulturu i kosmopolitsku etiku, koje su mogli asimilovati svojim pozitivnim tradicijama, dok je tu misao i etiku Njegoš ugradio u našu herojsku i oslobodilačku patrijarhalnu misao i etiku dajući joj neortodoksne pravoslavne religiozne kosmičke vidike i opravdanja, Knežević je svojim prodorima u visinu dao srpskoj i jugoslovenskoj kulturi i filosofiji u mislenoj i poetskoj formi u isti mah kosmopolitičke i kosmičke i naše nacionalne vidike. On je uz Savu, Dositeja, Vuka, Njegoša, Svetozara, Pančića, Skerlića i Cvijića značajni ideolog naše narodne misli." (str. 300.)
Najoriginalniji filozofski sistem u okviru srpskih misaonih napora izgradio je Branislav Petronijević na temelju uspešne misaone sinteze Spinozine i Lajbnicove metafizike, inspirisane Berklijevom i Hjumovom epistemologijom. U potpunoj samoizolaciji od opštih društvenih zbivanja svoga vremena, potpuno posvećen spekulativnom filozofskom umovanju o apsolutnom znanju, logičkim sudovima i aksiološkim principima, etici i estetici, uspešno se baveći istorijom filozofije, psihologijom, matematikom i palentologijom, Petronijević je prvi srpski filozof, posle Ruđera Boškovića, koji je stekao svetski ugled. Najznačajniji i zaista originalni doprinos univerzalnoj filozofiji postigao je na području metafizike, "od monopluralizma i relativnog konscijencijalizma, monadologije, principa negacije, rešenja problema postojanja, diskretnog intenziteta, amorfnog finitizma, preko doktrine o dva svetska stadijuma, dedukcije kvantitativno-kvalitativne strukture stvarnosti, doktrine o dva praprincipa bića, do hipermetafizičkih doktrina univerzalne i objektivne vrednosti principa dovoljnog razloga, objektivne nemogućnosti opšteg, identiteta logičkog i realnog i dedukcije egzistencije i strukture bića koja ne pretpostavlja ništa." (str. 308.)
Od Petronijevićevih sledbenika najznačajnije rezultate je postigla Ksenija Atanasijević, koja se ubrzo misaono osamostalila i svoj pristup metafizici zasnovala na pesimističkoj i logističkoj orijentaciji. "Ona umereno agnostički smatra da će vrhovne istine ostati uvek za ljude neuhvatljiva oblast; te da su napori metafizičara uzaludni, što znači da čoveku ostaje da se zadovolji praktičnom filozofijom koja ne traži naučno-logične dokaze već dostizanje praktičnog cilja – utehe. Hrišćanska etika utehe koja vodi spokojstvu u očekivanju večnog života, koju koncipira ova uz Anicu Savić– Rebac, naša najveća žena mislilac, ima međutim specifičnu emotivno-racionalnu metafizičku podlogu. Ona nije čist mistik već (slično Milošu Đuriću) zahteva sintezu mističnog i racionalnog."
Srpskoj nacionalnoj orijentaciji u filozofiji najviše je doprineo Miloš Đurić, praveći uspešnu ideološku sintezu srpske narodne i antičke helenske mudrosti. On uspešno teorijski koncipira vidovdansku filozofiju srpskog nacionalizma i srpsku etiku heroizma, a s druge strane je "trajno uputio svoju misao inspiracijama helenskog sveta kao putokazima u borbi srpskog naroda za političku i kulturnu afirmaciju." Kako ističe Stojković, "povezivanjem helenske i naše narodne mudrosti Đurić zastupa "kosovsku etiku" humanizma i borbenosti, tragičnog herojskog optimizma, herojstva i žrtve za zajednicu... sa elementima ideala Svečoveka Dostojevskog i drugih učenja kojima Đurić našoj narodnoj etici teži da da kosmičku dimenziju." (str. 487.) Đurićev srpski nacionalizam, rusofilstvo i panslavizam zasnovani su na opšteljudskim etičkim vrednostima, suprotstavljenim ubrzano propadajućoj savremenoj zapadnoj kulturi koju smatra faustovskom, ali su i puni nade u projekciju slovenskog mesijanizma čije iskonsko slobodarstvo i humanizam nisu zatrovani zapadnjačkom dekadencijom.
U okviru srpske pravoslavne teologije dvadesetog veka pojavljuju se dva velika mislioca značajnih filozofskih dometa. Teološka i filozofska misao Nikolaja Velimirovića je izrazito nacionalistička, borbeno aktivistička i antikomunistička. "Prošavši mnoge škole i pretrpevši uticaje hrišćanstva, ruskog pravoslavlja i mističke misli budizma, bramanizma i konfučijanstva, niza mislilaca od Sokrata, Hrista, Bude, do Dostojevskog, Tolstoja i Ničea, naročito Dimitrija Mitrinovića, on je veliki erudit sa prevagom mašte i emocija nad inače snažnim intelektom." (str. 396.) S druge strane, asketski i mistični mislilac Justin Popović razvija celovit pogled na svet koji je sav "ustremljen protiv zapadnog papizma, kao krivca za savremenu "agoniju humanizma" prenošenjem temelja hrišćanstva "sa večnog Bogočoveka na prolaznog čoveka", i na protivstavljanje njemu istočno-pravoslavnog "humanizma i realizma", čiji mu je "prorok i apostol" Dostojevski. On smatra da je "svetosavski Srbin našao puteve spasenja" na putevima pravoslavnog humanizma."

U periodu između dva svetska rata srpsko filozofsko mišljenje postiglo je punu zrelost koja se ogleda kroz pojavu zaokruženih individualnih sistema, obradu svih segmenata filozofskog problema etike i dostizanja standardnog evropskog nivoa u njihovoj elaboraciji. Posle Drugog svetskog rata srpska filozofija zapada u duboku krizu zbog gušenja slobode stvaralaštva u uslovima komunističke diktature i oficijelnog nametanja marksističkog pogleda na svet kao jedino dozvoljenog. Ogromna duhovna energija decenijama je uzaludno trošena na skolastičko prežvakavanje osnovnih marksističkih dogmi i nadmetanje akademskih kružoka po pitanju pravovernosti. Tradicionalno filozofsko mišljenje mukotrpno je i sporo obnavljano, a ni do danas se nije potpuno oporavilo.

Autor: Prof.dr Vojislav Šešelj  /Ideologija srpskog nacionalizma/