Srpsko srednjovekovno rukopisno nasleđe, brojni sačuvani rukopisi, prepisi i verzije starih tekstova potvrđuju pretpostavku da su manastirske biblioteke, počev od XII veka, bile značajna središta kulturnog života.

One su od najstarijih dana svojim sadržajem morale da zadovolje najnužnije liturgijske potrebe, pa je zbirka obuhvatala najmanje dvanaest knjiga. Biblioteke su planirane već prilikom osnivanja manastira, o čemu svedoče zapisani podaci u tipicima Svetog Save.

U Karejskom tipiku iz 1199. godine propisan je poseban režim za knjige u manastiru i proglašeno načelo neotuđivosti manastirskih knjiga, a u Hilandarskom tipiku uporedo sa drugim liturgijskim predmetima pominje se prilaganje knjiga prilikom osnivanja manastira.

O pažljivom odnosu prema knjizi i čuvanju knjige u manastiru govore i pravila Sv. Teodora Studitskog:
„Ako neko uzme knjigu i stane se neoprezno koristiti njome, ili bude uzeo drugu knjigu bez odobrenja onoga koji je čita, ili stane tražiti drugu osim one koju je s prigovorom uzeo, neka se toga dana ne dotakne knjige uopšte.

foto:D.Jevremov

Ako knjižničar ne pokazuje potrebno staranje o knjigama, pretresajući ih, raspoređujući ih i čisteći svaku od prašine, onda on mora nositi epitimiju suhojedenja.

Ko sakrije knjigu u spavaonici i posle klepanja ne vrati je knjižničaru bez opravdanog razloga, dužan je stajati u trpezi za vreme obeda."

Posle pada Smedereva, u XV veku, srpski despoti dolaze u Srem, grade manastire i crkve, obnavljaju i čuvaju staru književnost i utiru put jednoj novoj koja traje i danas. U fruškogorskim manastirima, prepisuju se knjige starostavne i oni postaju mesta duhovnosti i pismenosti. Šišatovačka biblioteka bila je čuvena po svojim starim rukopisnim i štampanim knjigama, među kojima je i Šišatovački apostol. Ovaj rukopisni apostol na pergamentu napisao je jeromonah Damjan 1324. u gradu Ždrelu kod Peći. U bogatoj hopovskoj biblioteci, pored bogoslovskih dela, nalazio se i dobar broj svetovnih knjiga. Krušedol – despotski manastir – bio je jedan od glavnih književnih centara. U njemu su se prepisivale i pisale knjige. Krušedolska biblioteka bila je bogata rukopisnim i štampanim knjigama, a mnoge knjige imale su vrlo lepe inicijale i ornamente. U manastiru Beočin čuvalo se rukopisno Četvorojevanđelje, pisano 1560. godine, a manastirska biblioteka u Privinoj Glavi imala je nekoliko vrednih srbulja. U Rakovcu je 1700. godine načinjen novi prepis Dušanovog zakonika, a 1714. godine napisan poznati Rakovački rukopisni srbljak.

Nažalost, priče o bogatstvu manastirskih biblioteka na Fruškoj gori su ostale samo uspomene. Najveći broj vrednih rukopisnih knjiga i onih nastalih u štamparijama XVI i HVII veka su nepovratno izgubljene u plamenu rata, neke od njih su u depoima nekadašnjih okupatora ili u privatnim zbirkama, a tek poneka se nađe u manastirskim riznicama ili je poslata na konzervaciju ili čuvanje u Biblioteku Matice srpske ili Narodnu biblioteku Srbije.

U periodu posle Drugog svetskog rata rad na obnovi manastirskih i crkvenih biblioteka karakteriše stagnacija, te o organizovanom radu u pravom smislu reči, sa uređenim katalozima i inventarom knjiga u ovom periodu ne može se ni govoriti.

Danas su mogućnosti formiranja i uvećavanja crkvenih i manastirskih biblioteka velike, umnogome se na tome i radi. Neke od njih otvaraju se i za javnost. A što se njihovog položaja u sklopu ukupne bibliotečke delatnosti u zemlji tiče, on, slobodno se može reći, ni ne postoji. Biblioteke pri crkvama i manastirima nisu deo Bibliotečko-informacionog sistema Srbije (BIS). Kada je, za potrebe beleženja i analize stanja bibliotečke delatnosti u Srbiji, izrađena MBS-baza podataka (Mreža biblioteka Srbije), među ponuđenim tipovima biblioteka stavljene su i crkvene, no one se ne uvode u jedinstveni Registar biblioteka. To znači da izostaje svako saznanje o njima, ne prikupljaju se podaci, niko se o njima i njihovom razvoju stručno ne stara. A samo njihovo postojanje obavezujuće je.

Veliki jubilej 500 godina manastira Krušedol, 2009. godine, bio je prilika da se posete fruškogorski manastiri, sagleda stanje u bibliotekama i prezentuje javnosti. Te godine napravljena je izložba sa katalogom Biblioteke fruškogorskih manastira i projekat Katalog biblioteka fruškogorskih manastira u čijoj realizaciji je predviđeno da učestvuju bibliotekari Srema, Biblioteke Matice srpske i Narodne biblioteke Srbije. Projekat je blagoslovio Episkop sremski Gospodin Vasilije.

U osam fruškogorskih manastira nalazi se oko 9.000 knjiga, a oko 300 knjiga su iz XVII, XVIII i XIX veka. Najvrednije su dve rukopisne knjige iz XVII veka, koje se čuvaju u manastiru Mala Remeta, gde su i napisane. Osam manastira nema biblioteku.

Manastir Velika Remeta je 2009. godine imao zbirku oko 1.500 knjiga koje nisu bile inventarisane. S blagoslovom igumana Stefana stručni rad u biblioteci je organizovan krajem 2010. godine. Knjige su klasifikovane i započeto je inventarisanje. 2012. godine, kada su urađene police za knjige, biblioteka je dobila pravi izgled.

Prostor, oprema, fizička obrada, klasifikacija i inventarisanje knjižnog fonda je prvi krupan korak u formiranju jedne nove, moderne manastirske biblioteke.

Biblioteka se nalazi u svetloj prostoriji od 150 m². U isti prostor smeštena je i izložba Srpsko crkveno i narodno pojanje Dimitrija Stefanovića.

Police su izrađene u kombinaciji metala i drveta, prvi i poslednji red polica odvojeni su od tavanice, poda i zidova 10 cm. U biblioteci se nalazi radni sto i sto sa četiri čitalačka mesta. U planu je da se biblioteka opremi računarom, kako za potrebe stručne obrade, tako i za korišćenje elektronskih izvora, slušanja i gledanja CD-a i DVD-a.

Fond biblioteke popunjava se prvenstveno poklonima, bilo pojedinaca, bilo institucija (Narodna biblioteka Srbije, Biblioteka Matice srpske, Radio Beograd – akcija Knjiga solidarnosti, SANU, pojedine izdavačke kuće). Kasnije, kako biblioteka bude živela, može se očekivati da se aktiviraju i drugi vidovi nabavke. U biblioteci se čuvaju 1–2 primerka, prvenstveno verske literature. Svi viškovi biće poklonjeni drugim manastirima, pošto je Vladika Vasilije planirao formiranje još manastirskih biblioteka u Sremskoj eparhiji.

Struktura bibliotečkog fonda:

1. Monografska, verska i svetovna literatura

2. Serijske publikacije (novine, časopisi, godišnjaci, kalendari)

3. Neknjižna građa (plakati, zidni kalendari, razglednice, prospekti, CD, DVD)

Monografske publikacije (3.564) su fizički obrađene, klasifikovane i inventarisane. Najviše knjiga (80%) je iz oblasti religije, zatim istorije, društvenih nauka, filosofije, umetnosti, književnosti i medicine. Najstarija knjiga u biblioteci je Srpsko narodno crkveno pojanje I, Osmoglasnik Stevana Mokranjca iz 1920. godine. U fondu se nalazi i 256 knjiga na ruskom jeziku. Osim rečnika, sve ostale knjige na ruskom jeziku su religioznog karaktera.

Serijske publikacije čini 21 naslov časopisa religiozne sadržine, 6 naslova časopisa svetovne sadržine, zbornici, kalendari i almanasi. Časopisi su razvrstani po naslovima i poslagani po brojevima. Sledi njihov bibliografski opis po ISBD(CR) – Međunarodnom standardnom bibliografskom opisu serijskih publikacija i drugih kontinuiranih izvora.

Neknjižna građa – fotografije, plakati i pozivnice, CD, DVD – nije obrađena i to će biti druga faza u sređivanju bibliotečkih fondova.

Ova manastirska biblioteka je specijalna biblioteka koja nije pozajmnog tipa. Očekuju se, kao korisnici, pre svega, istraživači zavičajne istorije, studenti teologije i sveštenici, naučni radnici ali i posetioci i gosti manastira koji budu osetili potrebu za dobrom i zanimljivom knjigom. Uslovi za rad u duhovnom miru biće, može se reći, idealni.

Uspostavljanjem rada biblioteke manastira Velika Remeta po pravilima bibliotečkog poslovanja započeta je i realizacija prve faze projekta Katalog biblioteka fruškogorskih manastira. Na formiranju ove biblioteke nesebičnu pomoć i veliki doprinos su dali gospodin Bora, koji je izradio police, gospođa Marijana Alempić, koja je podstakla, finansirala i pomagala u fizičkoj obradi knjižnog fonda, otac Maksim, budući bibliotekar sa stručnim ispitom, zadužen za inventarisanje i rad u biblioteci, uz stručnu pomoć Gordane Pantić, bibliotekara u Osnovnoj školi „Zmaj Jova Jovanović" u Rumi i Vesne Petrović, bibliotekara–savetnika Biblioteke „Gligorije Vozarović" u Sremskoj Mitrovici.

Prvi posetioci ove manastirske biblioteke bili su učesnici 49. sabora bibliotekara Srema, 5. oktobra 2012. godine. Tom prilikom su uručene knjige na poklon biblioteci od Narodne biblioteke Srbije, Biblioteke Matice srpske, bibliotekâ iz Kragujevca, Novog Sada, Šida, Čačka, Zavoda za zaštitu spomenika, Muzeja Srema, Arhiva „Srem" i DDOR Novi Sad iz Sremske Mitrovice, uz želje da biblioteka ne bude mesto na kome se samo čuvaju knjige, već da ima i svoje čitaoce. Ovim poklonom biblioteka je obogatila svoj knjižni fond za 290 knjiga.

Stručno staranje od matičnih bibliotečkih kuća, kao i opštinskih, a u saradnji sa Patrijaršijskom bibliotekom, bilo bi podstrek sređivanju, uvećavanju, otvaranju za čitaoce, istraživanju i predstavljanju javnosti postojećih crkvenih i manastirskih biblioteka. To bi bio delatni odgovor na iskazane potrebe naroda koji se vraća korenima i svojoj veri. Knjiga bi vršila misiju zbog koje je i napisana, a biblioteke bi ostvarivale ulogu zbog koje se i formiraju.

Autor: Vesna Petrović, bibliotekar-savetnik Biblioteka „Gligorije Vozarović" Sremska Mitrovica