Među brojnim srpskim dinastijama najveći doprinos srpskoj državi i narodu dala je dinastija Nemanjića, koja je stolovala dva veka (1169-1371; 1381). U osam naraštaja Nemanjića, koliko ih je bilo po muškoj liniji, od kojih nam je poimence poznato više od šezdeset, kao svetitelje slavimo devetnaest Nemanjića, a i više od ovog broja imajući u vidu i ženske potomke.
Radonačelnik Nemanjića je veliki raški župan Stevan Nemanja, sin kneza Zavide. Odbacivši latinsku crkvu, u kojoj je najpre kršten, Nemanja u zrelom dobu prelazi u pravoslavlje i postaje njegov dosledni sledbenik, braneći ga od svake jeresi, posebno bogumilske. Veliki župan je postao 1169, a osamostalio je srpsku državu 1180. godine. Predavši u starosti presto sinu Stevanu (1196), Nemanja se zamonašuje u Studenici pod imenom Simeon, a odatle, nakon dve godine, prelazi u Svetu Goru (manastir Vatoped), gde u Hilandaru, podigavši ga iz ruševina, umire 13. (26.) februara 1200. godine, odakle njegove svete mošti sin mu Sava prenosi u Studenicu (1208).
Nemanja se kao svetitelj praznuje kao prepodobni Simeon Miročitivi (13. (26.) februara), a u manastiru Hilandaru, praznuje se i 5. decembra (po novom kalendaru).
Nemanja je bio oženjen Anom, ćerkom grčkog cara Romana četvrtog. Njena zadužbina je Bogorodičin manastir na ušću Kosanice u Toplici, u kojem se zamonašila pod imenom Anastasija i provela poslednje dane. Upokojila se 21. juna (5. jula) pre 1200. godine.
Prvi krunisani srpski kralj, Stevan Prvovenčani (1196-1227), u narodu poznat kao Sveti Kralj, jedna je od krasnih slava u Srba, a po njemu se i sedmica u kojoj se on slavi naziva kraljeva nedelja. Sa njim počinje kraljevska grana Nemanjića. Svakog 7. oktobra (24. septembra po starom kalendaru) vrši se spomen na kralja Stevana Prvovenčanog, koji se kao monah Simeon upokojio ovoga dana 1227. godine.
Najmlađi Nemanjin sin Rastko, potonji sveti Sava, osnivač je lečilišta, ustrojitelj manastirskog žića i zakonopravila za bratiju, ustanovitelj škola i pokretač književnog preporoda u nas. Rečju, prvo ime naše kulture za dugi niz vekova. Osamostalio je srpsku Crkvu 1219. godine i postao njen prvi arhiepiskop. Pri tome se ne sme zapostaviti i njegova politička, diplomatska i državnička uloga koju je nezamenjivo mudro odigrao, doprinevši zasnivanju uspona srpske srednjovekovne države. Upokojio se u nedelju, 14. (27.) januara 1235. godine u bugarskom gradu Trnovu. U crkvi je glavni spomen svetog Save 14. (27.) januara, 27. aprila (10. maja, tzv. Savine verige), čime se čuva spomen na spaljivanje moštiju ovog svetitelja 1594. godine na Vračaru, i 19. maja, kada se svetkuje Prenos moštiju sv. Save iz Bugarske u Srbiju, obavljen 1337. godine. Na predlog Atanasija Nikolića, rektora Liceja u Kragujevcu, sveti Sava je postao školska slava odlukom Sovjeta Knjažestva Serbskog 2. januara 1840, i iste godine proslavljena je u Kragujevcu i Beogradu.
Srednji sin Stevana Prvovenčanog, kralj Vladislav, koji je nasledio na prestolu starijeg brata Radoslava (1227-1234), mnogozaslužni je branitelj i utemeljivač pravoslavlja. Kralj Vladislav je za kratke vladavine (1234-1243) suzbijao bogumilsku jeres, sprečio upad hercega Hrvatske Kolomana, očuvavši granicu pravoslavlja na reci Cetini, odoleo je i mongolskoj najezdi. Ovekovečen je kao graditelj manastira Mileševe, u koji je dopremio iz Bugarske mošti svoga strica svetog Save. Crkva ga svetkuje 7. oktobra, kada je glavna svetkovina i roditelja mu Stevana Prvovenčanog (Svetog Kralja).
Najuspešniji na vladalačkom tronu je bio treći sin Stevana Prvovenčanog, kralj Uroš I (1243-1267), koji je ojačao Srbiju i znatno je ekonomski unapredio. Graditelj Sopoćana, Uroš I Nemanjić, koga je zbacio s prestola sin Dragutin, postao je monah Simeon. Upokojio se 1. (14.) maja 1277. godine.
Četvrti sin kralja Stevana Prvovenčanog revnosni sledbenik svog velikog strica, svetog Save, naš treći po redu arhiepiskop (1263-1271), nazvan Sava II (svetovno ime: Predislav). Zamonašen u Hilandaru, Sava je postao episkop humski, da bi potom na arhiepiskopskom tronu zamenio Arsenija Sremca. Kao gonitelj jeretika zaslužan je za jačanje svetosavskog pravoslavlja. Njegov glavni pomen u crkvi je 21. februara. Pominje se i druge nedelje po Duhovima, kada je spomen na svetitelje atoske koji su prosijali na Svetoj Gori.
Manje značajan kao raški kralj (1276-1282), ali od neprocenjivog značaja kao vladar naših zapadanih strana (sremski kralj 1284-1316), u kojima je učvršćivao pravoslavlje, kralj Dragutin je predao presto mlađem bratu Milutinu na saboru u Deževi 1282. godine. Ktitor je manastira Sv. Ahilija u Arilju, Tronoše kod Loznice, Ćelija kod Valjeva, Rače na Drini, Paprače kod Zvornika, Tavne kod Tuzle, Liplja kod Banjaluke i drugih. Predstavio se 2. marta 1316. godine, a glavni spomen u crkvi mu je 29. oktobra (12. novembra) pod imenom monaha Teoktista, kada se praznuje i kralj Milutin, njihova majka kraljica Jelena (upokojila se 1306. godine) i obretenje časnih moštiju Stevana Decanskog.
Kralj Milutin je utemeljivač srpske državne moći koja će pod njegovim unukom carom Dušanom biti na vrhuncu. Vladao je četiri decenije (1282-1321) i podigao oko četrdeset zadužbina, više no što su ih svi Nemanjići pre njega podigli. Gradio je po svoj srpskoj zemlji, zatim u Svetoj Gori, Jerusalimu i na Sinaju. Najčuveniji među njegovim zadužbinama je Gračanica na Kosovu. Glavni spomen svetog Milutina u crkvi je 30. oktobra (12. novembra).
Kralj Stevan Dečanski (1321-1331) najtragičnija je ličnost u vladalačkoj lozi Nemanjića. Kažnjen, bezmalo oslepljen od oca, za čijom je vlašću posegao, a zbačen, zatočen i na kraju umoren (u Zvečanu 1336. godine) po nalogu sina, s pravom je poneo epitet kralja mučenika. Zahvalan svetom Nikoli koji mu je spasao vid, kralj srpski Stevan Uroš III (kralj Dečanski) podigao je prelepe Visoke Dečane i po njima je prozvan Dečanski. U crkvi se praznuje 11. (24.) novembra, a sa njim se ovoga dana spominje i monah Stevan (Uroš IV, sin kralja Dragutina), koji se upokojio 1316. godine (11. novembra po starom kalendaru).
U Crkvi se 3. juna čuva spomen na svetu Jelenu Dečansku. Kći kralja Milutina, udata za bugarskog kralja Mihaila Šišmana (1323-1330), Jelena (svetovno ime: Ana / Neda) podvižavala se u Dečanima. Umrla je oko 1350. godine. Kako je zapisano, objavila se čudom 1692. godine, kada su Turci hteli da Dečane pretvore u džamiju.
Srednjovekovna Srbija je bila u zenitu državne moći za vlade cara Dušana (1331-1355), čije je krunsko delo Zakonik, donet na Spasovdan, 29. maja 1349, dopunjen, takođe na Spasovdan, 1354. godine. Vladari iz loze Nemanjića su po pravilu umirali u monaškom zvanju i proglašavani su za svece, Car Dušan je u ovom pogledu izuzetak.
Car Uroš, od narodnog pevača nazvan Nejaki, sin Dušana Silnog, umro je u trideset i trećoj godini, 4. decembra 1371. godine. To se smatra godinom pada srpskog carstva, a samo dva meseca posle srpske pogibelji na Marici, koja je označila početak propasti srpske srednjovekovne države. U crkvi mu je pomen 2. (15.) decembra, kada se neguje spomen i njegove majke carice Jelene (monahinje Jelisavete, pa velikomučenice Evgenije), koja je umrla 7. novembra 1376. godine.
Poslednji izdanak, sa kojim je po muškoj liniji izumrla loza Nemanjića je Jovan, sin epirskog cara Siniše (Simeona), mlađeg polubrata cara Dušana Nemanjića. Jovan se po očevoj smrti odrekao carske vlasti i zamonašio. U crkvi se praznuje 3. maja kao prepodobni Joasaf, nazvan Meteorit, po svojoj zadužbini Velikim Meteorima, posvećenim Preobraženju Gospodnjem. Skončao je u miru 1422 / 1423. godine.
Autor: Mile Nedeljković
