Vukanovo jevanđelje, jedan od najstarijih spomenika srpske pismenosti, za razliku od nešto starijeg Miroslavljevog jevanđelja, predstavlja jednovremeno jednu od naših najzapostavljenijih rukopisanih knjiga.
Nedovoljno proučeno, skromno publikovano, gotovo zaboravljeno na policama lenjingradske Publične biblioteke, gde je dospelo još sredinom 19. veka, Vukanovo jevanđelje po mnogim svojim kvalitetima, a naročito neobičnim minijaturama, pismu, grafiji i jeziku, predstavlja spomenik kulture i duhovnosti podjednakog značaja kao Miroslavljeva veličanstvena knjiga.
Iako je u nauci opšteprihvaćeno mišljenje Stojana Novakovića da je Vukanovo jevanđelje ispisano za najstarijeg Nemanjinov sina - kneza Vukana u vreme kada je on, prekroivši očevu volju da na presto Srbije sedne njegov mlađi brat Stefan Prvovenčani, poveo rat i zavladao svom srpskom zemljom (1201-1208), zapis starca Simeona, glavnog od petorice pisara ovog dela, upućuje na drugačije zaključke. Pišući sitnim i neuglednim rukopisom malu ličnu istoriju, ali i opisujući vremenski trenutak u kome je knjiga dovršena, monah-pisar Simeon na 189. listu Vukanovog jevanđelja, izrekom veli - "napisah ovu knjigu svome g(ospodi)nu velikom županu".
Srednjovekovna cenzura
Od ovog mesta, pa u narednih jedanaest redaka tekst je bio istrven (izbrisan), a nije mogao sadrđati ništa drugo nego posvetu vladaru. Iza ovih redova stoji zapis o borbi srpske vlasti posle Nemanjine smrti, o čemu starac Simeon govori s neskrivenim užasom. Konstatujući da je Hristos po milosti svojoj predao vlast knezu Vukanu, jedini imenom potpisani crnorisac Vukanovog jevanđelja, zapravo ne slavi najstarijeg Nemanjinog sina niti mu knjigu izrekom posvećuje. Iz svega rečenog lako je izvesti zaključak da je Vukanovo jevanđelje zapravo bilo posvećeno velikom županu Srbije Stefanu Nemanji, odnosno da je pisano još za njegovog života. Posveta je morala biti izbrisana u novonastalim okolnostima, a upravo to prinudno brisanje, jedna vrsta srednjovekovne cenzure, omogućilo je precizniju dataciju vremena nastanka knjige u godine između 1200. i 1202.
Vukanovo jevanđelje je, kao i Miroslavljevo, zapravo jevanđelistar, odnosno bogoslužbena knjiga u kojoj su tekstovi Novog zaveta prilagođeni liturgijskim potrebama. Prvi deo Vukanovog jevanđelja, koji obuhvata čitanja od Pashe do ponedeljka Pedesetnice, pisala su ćak trojica pisara (od 2. do 28. lista), dok je drugi deo jevanđelja od utorka Pedesetnice do kraja crkvene godine (od lista 29 do 189), kao i mesecoslov, prokimene i alilujare, ispisao starac Simeon kao četvrti i zapravo glavni pisar ove vanredno značajne knjige. Peta ruka na jevanđelju je ona pisara-korektora, koji je pregledao dovršen tekst.
Za razliku od raskošnog Miroslavljevog jevanđelja sa njegovih trista šezdeset strana velikog formata (41,8 puta 28,4 centimetra i 327 zlatom zastavljenih iluminacija nesravnjive lepote, Vukanova knjiga, načinjena na pergamentu najverovatnije od jagnjeće kože, znatno je manja po dimenzijama (25,3 puta 19,7 centimetara) i pored 328 inicijala, izrađenih uglavnom u teratološkom stilu ima tek četiri zastavice i dve minijature, koje, međutim, predstavljaju pravi presedan jer su njima ilustrovane čitave stranice knjige. Na prvoj strani jevanđelja naslikan je Sveti apostol i jevanđelista Jovan u halji razderanoj tako da mu se vide gole potkolenice. Dat je kao starac po vizantijskom uzoru u pozi srednjovekovnog pisara koji svoje delo radi na kolenima, jer pisarski sto, kao prostor na kome se rukopise knjiga, pojaviće se tek krajem 17. i početkom 18. veka. Minijatura je crtana na prirodnoj osnovi pergamenta, a zatim obojena plavom, crvenom i zelenom bojom.
Neobično prikazivanje apostola i jevanđeliste sa golim nogama, kao i knjiga pred njim visoko izdignuta na pultu iz koje on očigledno prepisuje, na jedinstveni način govore o životu i radu srednjovekovnog pisara više nego o ličnosti jednog od četvorice jevanđelista. Poderane haljine posledica su dugovremene ponizne molitve, koja je morala prethoditi prepisivanju svetih knjiga. Potom, knjiga izdignuta pred Svetiteljem ukazuje da pred sobom imamo prepisivanja, odnosno pisara iz srednjeg veka, jer delo Jovanovo je autentično svedočenje o Hristovom životu, stradanju i poukama, dakle nije prepis neke starije svete knjige.
Tako nam je zapravo starac Simeon posredno dao vernu sliku ambijenta u kome je radio i on sam, kao i svih tipičnosti koje su pratile podvig svakog pisara na području ondašnje Raške, pa i šire. Jer da nije oreola oko Svetiteljeve glave i signature koja precizira o kome je reč, slika bi bez dvoumljenja bila rastumačena kao portret anonimnog srednjovekovnog pisara zanetog poslom. Ovakvo viđenje i tumačenje prve minijature Vukanovog jevanđelja do sada nije bilo prisutno u nauci.
I lik Hrista Emanuila, naslikan na 76. listu Vukanovog jevanđelja, namesto jevanđeliste Luke, jer upravo tu počinju čitanja jevanđelja po Luki, takođe je izuzetak u svojoj pojavnosti. Slikan skao dečak koji propoveda u hramu, on sedi na raskošnom komadu nameštaja koji svoj uzor nesumnjivo ima u srpskim prestolima ondašnjeg vremena. Golih nogu do kolena i obnaženih ruku do laktova, u kratkoj tunici kojom se potencira njegovo dečaštvo mogao bi biti tumačen kao mladi princ da oko njegove glave nema žutog obojenog nimba sa upisanim krstom, čije krajeve krase tri crvena kamena. Desna ruka kojom blagosilja u osi je sasvim malo okrenuta u desnu stranu tako da u sebi ima nešto od gesta antičkih oratora, koji podizanjem ruke žele da naglase težinu i uverljivost izgovorenog. Prekrštene bose noge, oslonjene na zeleni postament, daju ovom prizoru razdraganu životnost i neku finu prirodnost upravo svojstvenu dečaku na pragu mladićkih godina. Uočljiva neveština u slikanju ekstremiteta, međutim, ne umanjuje ljupkost ove neobične minijature čije izvore treba tražiti u italo-vizantijskoj umetničkoj koheziji i odjecima poznog komninskog stila.
Upoređeno sa raskošnim zlatosjajem Miroslavljevog jevanđelja preskromno, ali po svom kulturnom i duhovnom značaju jednako nemerljivo.
Autor:Tamara OGNJEVIĆ
