Svakako je neophodno hronološki propratiti istorijski razvoj šire oblasti kojoj pripada selo Sirogojno. Polazeći od publikovanih antropogeografskih istraživanja pop Stjepe Trifkovića, Ljubomira Ž. Mićića, Ljubomira Pavlovića,kompilacije Milovana Ristića i rada Petra Ž. Petrovića, lako su se mogli izvući zaključci da su naselja u širem potezu užičke regije nastajala krajem XVIII i početkom XIX veka. Stanovnici Sirogojna poreklom su sa različitih prostora, a najveći migracioni talas je došao iza Javorskog rata (1876-1878.godine) i Berlinskog kongresa. U tim procesima, nastalo je i razvijalo se u diskontinuitetu i demografskom i ekonomskom smislu i Sirogojno. Ova konstatacija se nadovezuje na činjenicu, da je Sirogojno, budući da pripada Starome Vlahu, u srednjem veku, prema popisnim defterima koje je obradio A. Aličić, pripadalo knežini vlaških knezova Bakića, koja je od XVI veka izgubila primat i bilo je dervendžijsko mesto sa posebnim povlasticama. Izvesno je da je raseljavano u vreme seobe 1690.godine, kao i posle austro-turskih ratova 1735-1737. godine.
Sasvim je izvesno da su migracioni procesi započeli od vremena prodiranja Turske na ove prostore, administrativnih podela u vreme turskog gospodstva, i procesa depopulacije nakon velikih događanja koja su obeležila istoriju Srba. Među značajnim datumima koje svakako treba pomenuti, a koji beleže seobe prema severu i obratno je 1495. godina; značajna kretanja bila su i tokom austro-turskih ratova od 1683-1690. godine, godine Prvog i Drugog srpskog ustanka, a najznačajniji period je period Javorskog rata, 1876-1878. godine, kada dolazi do velikih migracionih kretanja iz oblasti istočneHercegovine u ove krajeve. Značajna je konstatacija Petra Ž. Petrovića, da je: „...posle velikih pokreta i raseljavanja stanovništva 1690. godine iz naših južnih oblasti, naročito iz Metohije, Kosova i iz Raške nastalo etapno raseljavanje hercegovačkog, crnogorskog i arbanaškog stanovništva u predele s proređenim stanovništvom. Doseljenici sa raznih strana obrazovali su sa zatečenim stanovništvom u Starom Vlahu nov etnički tip, sa osobinama pretežno doseljenog stanovništva. U Starom Vlahu su preovladali hercegovački doseljenici. Zatečeno stanovništvo ove oblasti i iz susedstva nazvalo ih je po njihovoj matici Hercegovini „Herama“ ili „Erama“, pa se taj naziv preneo i na zatečeno starovlaško stanovništvo, pa šta više i na ono na zapadu i na severu od Starog Vlaha. Veze današnjeg erskog i starijeg srpskog i vlaškog stanovništva u Starom Vlahu, bile su nesumnjive.
Dolaskom Turaka u XV i XVI veku, Vlasi stočari zajedno sa Srbima, povlače se prema severu, međutim, turska administracija, usaglašavajući politički interes sa ekonomskom eksploatacijom, zadržava i afirmiše autonomiju Vlaha- stočara, o čemu svedoči „Vlaški zakon“ sadržan u popisnim defterima Smederevskog sandžaka. B. Hrabak zaključuje:
“Početkom poslednje četvrtine XV stoleća osmanlijska uprava želela je da obrazuje jedinstvenu upravu od naseljenih Vlaha sa jednim vrhovnim knezom. Za tu dužnost je izabran knez Maloga, sa prinadležnostima od 10.265 akča godišnje; on je, pored spahijskog timara, imao i svoju knežinu, u kojoj je pod njegovim nadzorom poredak održavalo 21 primićura, dok se pod njegovom neposrednom vlašću nalazilo osam sela... U celom Smederevskom sandžaku je postojao 21 knez oslobođen poreza i drugih davanja i njima podložni primićuri, raspolagali su slobodnom baštinom i nisu davali druge terete. Neki knezovi su uredovali u malim knežinama sa izvesnim brojem primićura... Knezovi i primićuri su dobijali na upravu pusta sela sobavezom da ih nasele. Obrazovanje knežina svedoči o punom prelasku vlaha na ratarstvo, a sama knežina predstavlja
kombinaciju preživelih patrijarhalnih vidova života (s kojima su vlasi dolazili) i feudalno-teritorijalnog uređenja koje su osvajači Turci preuzeli od Despotovine“.
Knežinom Rujno upravljali su knezovi iz familije Bakića. Prema detaljnom popisu Smederevskog sandžaka iz 1476. godine, „Knežina Radovana Bakića imala je 37 primićura, 64 sela i 912 vlaških domaćinstava. Knežina se prostirala od Drine do zapadno od Čačka. Sa tog područja neka su sela pripadala drugim knežinama. Ta oblast je bila pogodna za tadašnji način vlaškog života i njihovo stočarsko privređivanje. Sela nisu kompaktno raspoređena, njihova koncentracija je bila najveća južno i jugoistočno od Užica, u kraju omeđenom rekom Đetinjom na severu i Moravicom na istoku. Idući od ovog jezgra ka periferiji knežine, naselja su ređa i razbijena. Taj bi momenat išao u prilog mišljenju o intenzivnom
preseljavanju vlaha u to doba iz tog jezgra prema severoistoku, u krajeve sa stanovništvom koje je proređeno dugotrajnim ratovima... I vlaško stanovništvo mora da je bilo iz istorijske Hercegovine, od Stoca do Morače“ . Knežina Bakića postojala je kao samostalna i posle 1476. godine.
U vreme kada je napravljen novi detaljan popis Smederevskog sandžaka 1527/28. godine kada su drugi vlasi prevedeni u rajetinski odnos izgleda da knežina Bakića i dalje funkcioniše kao lokalna jedinica s tim što je stanovništvo već vezano za zemlju, a pored ostalog obavlja dervendžijsku službu. U defterima se spominju stanovnici – žitelji sela Sirogojno koji daju dervendžijsku službu na derbenu (dervenu), prolazu ili klancu Česti Dol ili Bahtin Dol. Iza 1595. godine posle velikih pogroma nad hrišćanskim življem, reorganizacijom spahijskog sistema i ukudanja reda „vojnuka“ u koje su Svetlana Ćregrutovani hrišćani, ukidaju se i određene beneficije vlasima.
Dosadašnja interpretacija XVII i XVIII veka još uvek nije dala dovoljno jasnu projekciju o migracionim kretanjima na ovim prostorima. Iz današnjeg ugla, sa još nedovoljno argumenata može se govoriti o migracijama hrišćanskog življa čija bi se maršruta dala rekonstruisati prema predloženom: Istočna Hercegovina, Zeta i Zapadna Srbija – Južna Srbija – Makedonija i reverzibilna kretanja. Značajni datumi: 1690. i 1737-1739. godine doveli su do prodiranja Srba iz Podunavlja i Posavine zajedno sa Austrougarima u službi austrougarske politike koja je na ove prostore donela ideju o ujedinjenju svih hrišćana pod carskom krunom Habzburgovaca. Sve ove akcije su bile kratkoga daha, i pored toga što su omogućile Austrougarskoj da se u jednom kratkom periodu ustali na prostorima Mačve, Šumadije, Timoka i Braničeva, a sdruge strane
dovele su do masovnog povlačenja hrišćanskog življa do jugozapadne Srbije – Staroga Vlaha, Sjeničkog sandžaka, Kosova i Makedonije. Ove migracione struje u nauci su poznate kao: demir-kapijsko-vardarska, kosovsko-metohijska i hercegovačka.
Sledeći svoje prvake, 1690.godine patrijarha Arsenija Čarnojevića, a nakon 1739.godine kneza od Staroga Vlaha, Arsenija Raškovića prema severu su se povukli Srbi, Vlasi i delovi arbanaškog plemena Klimenta pa se može reći da su ovi prostori zapusteli. Tu i tamo, u određenim enklavama, zadržao se narod oko svojih prvaka, poštujući i održavajući svoje svetinje, održavajući kontinuitet življenja, ostavljajući uvek mogućnost povratka onima koji su otišli.
Prvi srpski ustanak je doveo do novih pomeranja, budući da su Srbi pod Karađorđem duboko prodrli prema Limu i Drini preteći da se povežu sa Hercegovinom i Crnom Gorom. Međutim, razvoj situacije na terenu i vojni porazi, uslovili su nova pomeranja stanovništva iz ovih krajeva.
Drugi srpski ustanak i politika koju je vodio Miloš Obrenović i njegovi naslednici omogućili su stvaranje Srpske kneževine u koju se narod iz oblasti pod turskim igom zdušno naseljavao. Te migracije su dovodile do depopulacije hrišćanskog življa sa prostora Sandžaka (Stare Raške), pa je Miloš Obrenović bio prinuđen da se obrati narodnim prvacima u „Sandžaku“ da zadrže narod na svojim prastarim ognjištima.
Hercegovački ustanak doveo je do Srpsko-Turskog rata 1876-1878.godine posle koga se za sledećih trideset pet godina ustalila granica prema turskom carstvu. Ovaj rat je od značaja jer je doveo do novih migracionih kretanja iz Hercegovine i „Turćije“. Otvoreno je više „karantin“ stanica koje su predstavljale sabirne centre za izbeglice u Srbiju.
Autor: Svetlana Ćaldović
