Šantićev lirizam je već obeležen intimnim osećanjima melanholije i nesebične ljubavi prema narodu.1 Pored što u Šantićevom lirizmu pronalazimo njegov egzistancilni profil koji ga određuje kao "čoveka poezije",2 nisu tumači njegove lirike propustili da uoče da je on "pesnik mekanih, pobožnih i poštenih osećanja".3 Iako je bilo onih koji su, shodno aktuelnosti, pronalazili da je Šantić u duhovnoj religioznoj poeziji dao tek "jednu ili dve bolje pesme i nekoliko sasvim slabih progodnih pesama"4, za nas je od važnosti da je i u jeku vladavine ideološkog dijalektičkog materijalizma ipak uočeno prepoznavanje Šantićeve poetike i na fonu religioznih značenja.

Takva vrsta duhovnosti je jedna od osnovnih poetičkih i semantičkih karaketristika koja je doprinela da se Šantićeva poezija i danas prihvata sa dužnim poštovanjem kao jedna lepa uspomena. Na tom tragu je i Rajko Petrov Nogo. On smatra da je lirika protkana religijskim diskursom doprinela da Šantićeva poezija preživi, iako je u nekim "vunenim vremenima" zbunjivala mlade čitaoce: "Zbunjivale su nas, i nekako smo ih od sebe krili, neke čudne riječi: Hristos, Golgota, raspeti Bog, putir, pričest, Osana vo višnjih."5 Zbog kolopleta tih reči za Rajka Petrova Noga je Šantićevo "pevanje bilo pojanje, služba onom vremenu kad je, ka potok tekla sreća krotka.6 Zaista se Šantićevo pevanje često čini pojanjem o svevišnjem božjem sveprisustvu, liturgijski poziv na jedinstvo srpskog naroda, svih hrišćana, pa i onih koj i nisu hrišćani. Aleksa Šantić je čovek, pesnik, narodni tribun čiji se homo religiosus temeljio na pravoslavnoj veri i patnjama njegovog naroda sa kojim se on duhovno i duševno saživljavao. Zato njega sve rane roda bole ("Moja otadžbina"). On je zarobljeni pesnik koji je svestan težine okova koje nosi, u njemu je "pokorena snaga, ali ideja nije" ("Zarobljeni pesnik"). Njegova ideja se ne tiče ličnog oslobođenja, već oslobođenja kolektiva: "on samo jedno ište:/ Svijetlost narodu svome, slobodu ljudi svije !" ("Zarobljeni pesnik").

U Šantićevoj duhovnoj poeziji jedan od najznačajnijih religijskih motiva je motiv svetog Save. Ima pesama gde se ime svetog Save i pojam svetosavlja koristi tek kao verbalno dekorativno stilističko sredstvo radi isticanja ekspresivnijeg odnosa prema opevanom:

"Tužna sliko, kojoj demon uze
Sjajnu svjetlost i vijenac s glave,
Vojvodino Svetitelja Save,
I ja s tobom, evo lijem suze!..."

("Pusta noći...")

Više je pesama u kojima je motiv svetosavlja razvijen isticanjem imena i dela svetog Save. U pesmi "Mala Srpkinja" ističe se osnovna misao svetosavlja o neophodnosti očuvanja jezika, koju je sveti Sava baštinio još u roditeljskom domu. Prelomljeno kroz pesničku prizmu našeg savremenika Mile Medića, njegovog doživljavanja jezika, veliki srpski župan Stefan Nemanja ostaviće Savi u amanet da čuva jezik kao najveću svetinju.7 U podtekstu Medićeve pesme vrlo lako možemo pronaći i Šantićevu pesmu "Mala Srpkinja", gde nema nikakvog sakralnog zaveštanja nerazumnih metafizičkih konteplacija, već je to poruka male Srpkinje iz Šantićeve pesme koja ima jasnu nacionalo-prosvetiteljsku poruku, gde se ističe da je generičko uporište srpskog entiteta, prosvete i duhovnosti u jeziku, jer je jezik i sveti ponos (duhovnost) i ime naše (entitet):

"čuvajmo sveti ponos,
Srpski jezik — ime naše!"

("Mala Srpkinja")

Sveti Sava je u neposrednom kontaktu sa svojim Srbima. Njegova "ikona sjajna" ne ostaje gluva i nema "molitve tajne" koje izgovara stari iguman. Sveti Sava se ne javlja igumanu kao anđeo, već u svom punom liku da bi ga Srbi mogli jasno prepoznati:

"A u tome času pred ikonom svetom
Zatrepti plamičak, pun nebeskog mira,
Ne to nije anđ'o. Sa zlaćanim letom
To je čista duša srpskoga pastira."

("Stari iguman")

Izrečene utehe, dok svetitelju "lice rajski osm'jeh krasi", imaju snažan efekat, jer donose srpskom narodu mir, sigurnost i nadu. Zato ikona svetog Save zauzima značajno mesto u Panteonu pravoslavnih ikona. Sveti Sava u duhovnoj sferi i religioznoj svesti predstavlja direktnu vezu srpskog naroda sa Bogom. Zato se Srbi najčešće mole svetom Savi da im podari slogu, slobodu, škole, ali i da nemirnom mladalačkom duhu da volje i nadu za "pregnuće i mar" ("Pred ikonom svetog Save"). To pregnuće sveti Sava ne daruje Srbima da na "vraško krilo" trgnu mač, ono se odnosi i na potrebu da Srbi prepoznaju novo oružje kojim će se izboriti za bolji život u novim, mirnodopskim okolnostima.

Aleksa Šantić, kao nekad Dositej Obradović, prepoznaje taj mač u učenju. Zato, kao pravi narodni tribun, što u mnogim segmetima svog ljudskog potvrđivanja u Mostaru to jeste bio, dovikuje svojim Srbima:

"Ma to je, braćo, učenje, škola,
Marljivost, volja, uzdanje, nad!
Dižimo škole! Ljubav i volja
Neka nas vode na sveti rad.

Ta, čujmo glase Svetog Save:
'Učite! Ljubite se! To vam je moć:
To je mač novi, koji do slave
Dovešće braću kroz tavnu noć'"

("Novi srpski mač")

Sveti Sava je "Hrist naš" i njemu se pesnik u svakom trenutku moli da srpskom rodu da spokoj, da "ga štiti i krepi; na svakom djelu" ("Sveti Sava na Golgoti"), kako bi se srpski narod održao u veri i nadi. Pesnik moli svetitelja i učitelja srpskog da "ljubavlju, slogom" napoji i okrepi srpski narod da "dušman mukom strepi/ Kad Srpstvo stane u jedan stroj!" ("Sveti Sava na Golgoti") i krene u konačno oslobođenje svih srpskih prostora. Aleksi Šantiću je i lik svetog Save poslužio samo kao još jedno pesničko oružje, još jedna dodatna argumentacija koja dokazuje neophodnost sloge, liturgijske sabornosti u svakoj vrsti pregnuća.

U poezij i Alekse Šantića religiozna tematika imala je značajan udeo u formiranju poetike njegovog pesničkog izraza. U nizu pesama sa religioznom tematikom i motivima, apokaliptičnu sadašnjost lirski subjekat doživljava sećanjem na prošlost, ali se imperativno rukovodi budućnošću ("Na svetim grobovima", "Sjećaš li se, srce", "Živi"). Pored toga što pojedine pesme Alekse Šantića počivaju na biblijskom podtekstu "Jovanovog otkrovenja", vrlo česti motivi su molitva, kletva, pakao, tama i sveti Sava kao vrhunsko hrišćansko, etičko i duhovno načelo u Srba. Motiv svetog Save je neposredno vezan za zbilju srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. On je u poeziji Alekse Šantića oblikovan uglavnom prema narodnom predanju. Zato je sveti Sava veliki učitelj i pastir koji danonoćno bdi nad svojim narodom kako bi ga sačuvao od pogroma kojim su mu pretili iz dana u dan sa svih strana.

Autor: Predrag Jašović