Smatra se da je današnje naselje na levoj obali Dunava osnovano 1694. godine a verovatno i koju godinu ranije jer je sasvim sigurno da je već 1692, kada je počela izgradnja Petrovaradinske tvrđave, već tada na levoj obali moglo biti koliba zanatlija koji su pratili graditelje i vojsku.

Ovo naselje je prvobitno bilo poznato pod imenima: Racka varoš (Raitzenstadt, odnosno Srpski grad) i Petrovaradinski Šanac, a kasnije 1748. je dobilo ime Novi Sad. Prvobitni stanovnici naselja bili su ogromnom većinom Srbi, ali i Nemci, Jevreji, Mađari, Jermeni, Bugari, Cincari i Grci, o čijem prisustvu govore mnogi arhitektonski i kulturni spomenici.

1720. godine Novi Sad je imao 112 popisanih srpskih domova, kao i 15 mađarskih i 14 nemačkih. 1748. postaje slobodan kraljevski grad i dobija današnje ime, i to na sledeći način: bogati građani Racke varoši odlaze u Beč, gde za 80.000 rajnskih forinti kupuju od carice Marije Terezije status slobodnog kraljevskog grada. Ona tim povodom, 1. februara 1748. (koji je od 1996. i službeni Dan Grada) izdaje edikt koji kaže:

Vikicitati „Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče [...] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga [...] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta, mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad i bugarski Mlada Loza."

1771. i 1838. godine grad je stradao od poplave. Tokom osamnaestog i devetnaestog veka, Novi Sad je bio najveći srpski grad (1820. godine grad je imao oko 20,000 stanovnika, od kojih su dve trećine bili Srbi). U to doba Novi Sad je bio centar političkog, kulturnog i društvenog života celokupnog srpskog naroda. U Novom Sadu su u to vreme stalno boravili ili se duže zadržavali Svetozar Miletić, Polit-Desančić, Jovan Jovanović Zmaj, Laza Kostić, Đorđe Natošević, Ilija Vučetić, Stefan Branovački, S. Pavlović, Teodor Mandić, L. Stanojević, A. Hadžić, Kosta Trifković, Arsa Pajević, kao i mnogi viđeniji emigranti iz Srbije. Sve ovo bili su razlozi da Novi Sad bude prozvan Srpskom Atinom.

1848. novosadski Srbi izabrali su na zboru u Novom Sadu deputaciju, koja je imala zadatak, da se sporazume sa Košutom o odnosima između nove revolucionarne mađarske vlade i vojvođanskih Srba. Sporazum nije postignut i time je na teritoriji današnje Vojvodine otpočeo krvavi rat između Srba i Mađara. U ratu je naročito stradao Novi Sad, koji je mađarska vojska razorila, bombardovanjem sa Petrovaradinske tvrđave, a grad je izgubio većinu svog stanovništva.

Između 1849. i 1860. godine, Grad se nalazio u okviru Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Matica Srpska se preselila u Novi Sad 1864. godine, a dovršena je i srpska gimnazija. Takođe je osnovano i društvo za srpsko narodno pozorište.