Duhovna blaga sjevera i juga Republike Srpske
Manastir Gomionica
U sjevernom dijelu Republike Srpske, na 42km zapadno od Banje Luke, smjestio se manastir Gomionica sa crkvom posvećenom Vavedenju Presvete Bogorodice. Nalazi se uz gornji tok istoimene rječice, među bujnom ljepotom nedirnute prirode, bistre planinske vode i šumovite strmine brda išarane pašnjacima, podno Zmijanjske visoravni. Prvi pisani pomen Gomionice je iz 1540./41. godine kada se ona pominje u turskom popisnom defteru pod imenom Zalužje.
• Ne treba ni zanemariti sličnost starijeg imena Gomionice – Zalužje – sa imenom sela Lužije, nedaleko od manastira, u kojem se nalazi nekropola sa preko stotinu stećaka. Tako veliko groblje je svjedočanstvo o velikom i ekonomski snažnom srednjovjekovnom naselju u obližnjim Lužinama koje je moralo imati svoje duhovno središte, vrlo vjerovatno upravo u Zalužju/Gomionici.
U potkupolnom i zapadnom traveju naosa je zidno slikarstvo iz 1870. godine, a u kupoli, oltaru i djelimično u naosu su starije freske izuzetne ljepote, najvjerovatnije iz vremena gradnje hrama. Stari manastirski konak, prvobitno prizeman, u 19. vijeku proširen je i podignut na sprat. U niši na istočnom zidu trpezarije konaka sačuvala se freska Bogorodice sa Hristom iz 17. vijeka. U manastirskoj riznici čuvaju se brojne vrijedne ikone, zbirka starih rukopisnih i štampanih knjiga iz 14. do 16. vijeka, te predmeti umjetničkog zanatstva namjenjeni liturgijskoj upotrebi iz 16. do 19. vijeka.
• U istoriji Gomionice druga polovina 19. vijeka označena je imenom njenog igumana Partenija Davidovića, Kočićevog junaka i velikog obnovitelja manastira. Stari konak je proširen i podignut na sprat, sagrađena je manastirska škola, a kupljena je i kuća u Banjoj Luci. Manastir Gomionica koji je Petar Kočić proslavio u svojim pripovjetkama, obilježio je i njegovo djetinstvo, a 1887. godine Petar Kočić počeo je da uči u manastirskoj školi.
Poslije Drugog svjetskog rata Gomionica je pretvorena u ženski manastir, a 1953. godine ona je proglašena spomenikom kulture. Svojim građevinskim sklopom crkva Vavedenja Bogorodice manastira Gomionice tipološki pripada redu jednobrodnih bazilika sa produženim prislonjenim lukovima i kupolom. Ovaj arhitektonski tip je rasprostranjen širom srpskog kulturnog prostora, te ga vidimo na crkvama manastira Krke i Krupe u Dalmaciji, Rmnja i Lomnice u Republici Srpskoj, Svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja, Svete Trojice u Pljevljima i drugim spomenicima srpskog srednjovjekovnog sakralnog graditeljstva.
Manastir Zavala
Nalazi se u selu Zavala u zapadnom dijelu i podnožju planine Ostrog, selo Zavala i Mrkonjići. Udaljen je 50km sjeverozapadno od Trebinja. Iz manastirske porte pruža se pogled na Popovo polje, a prirodna stijena, koja predstavlja sjeverni zid manastirske crkve, manastir čini dijelom planine i prirode. U Popovom polju, pored Zavale, nalaze se još dva manastira, Tvrdoš i Duži kao i veliki broj srdnjovjekovnih crkava i crkvišta.
Pouzdanih podataka o vremenu njegovog nastanka za sada nema. Prema narodnom predanju postanak crkve Vavedenja Presvete Bogorodice vezuje se za prvog hrišćanskog cara Konstantina, a sudeći prema pečatu iz 1271. godine. Prvi pisani trag o manastiru, potvrda o prodaji vinograda u Orahovom Dolu manastirskom igumanu Serafimu, datira iz 1514. godine.
Manastirska crkva i selo Mrkonjići
Arhitektura crkve Vavedenja Presvete Bogorodice uslovljena je njenim položajem, pod stijenom, obzidana samo sa jedne strane, ali je krasi izrađen i dobro očuvan živopis zaslugom igumana Serafima. Unutrašnjost crkve je živopisana 1619. godine freskama, koje su rad, najboljeg majstora 17. vijeka, zografa i pri tom monaha sa Hilandara, Georgija Mitrofanovića.
Ovdje je dječak Stojan Jovanović bolje znan kao Sveti Vasilije Ostroški (od majke Ane-Anastasije Đurica i oca Petra Jovanovića) „učio knjigama“. Sveti Vasilije Ostroški Čudotvorac živio je u 17. vijeku, a bio je episkop zahumski i srpski pravoslavni svetitelj, u čiju moć iscjeljenja i utjehe vjeruju podjednako i hrišćani i muslimani. Rođen je u selu Mrkonjići, na ognjištu gdje je nedavno podignuta crkva posvećena ovom velikom svetitelju, Ostroškom i Tvrdoškom.
Sveti Vasilije Ostroški krstio se u crkvi Sv. Nikole, takođe u Mrkonjićima, naseljenom mjestu grada Trebinja sa nekoliko desetina stanovnika. Crkva Svetog Nikole okružena je nekropolom od desetak stećaka i svjedoči o svom vjekovnom trajanju. Obnavljana je u 19. vijeku, kao jednobrodni hram sa polukružnom apsidom i zvonikom na „preslici“. Uz crkvu se nalazi grob majke Sv. Vasilija Ostroškog.
