Srbi su u srednjem veku imali period velikog kulturnog uspona. Monumentalno graditeljstvo, slikarstvo, književnost, umetnički zanati, državna i crkvena organizacija u to vreme dostigli su visok nivo razvoja. Kulturni zamah od nekoliko vekova prekinut je turskim osvajanjem Srbije polovinom 15. veka, i od tada do početka 19. veka srpski narod će preživljavati dugi period borbe za fizički opstanak.
Ali, i u tim teškim vremenima, Srbi su uspeli da sačuvaju svoju pravoslavnu veru i običaje, koji su, pored srpskog jezika, bili osnov kulturnog identiteta naroda. Za taj period karakteristična je izgradnja crkava brvnara, koje su bile važan deo narodne kulturne tradicije. Neko je zbog otkupa greha gradio "Pokajnice", neko je gradio "Zahvalnice", proterani i namučeni Srbi su gradili da se ne zaboravi, ni greh, ni muka, ali i da oni kada se obogate ne zaborave na veru i odakle su potekli. Od Save Nemanjića do današnjih dana crkve brvnare su opstale i ostale za pomen i kao spomen pokolenjima.
Drvene crkve kao svedočanstva pravoslavne vere
Izgradnja crkava od drveta kod Srba započela je još u srednjem veku, ali nijedna građevina iz tog vremena nije sačuvana. O njihovom postojanju u srednjem veku znamo samo zahvaljujući pisanim izvorima. Po pisanju hroničara Teodosija, iz XIII veka, Sava Nemanjić je podigao veći broj seoskih crkvica. To su, po svoj prilici, bile skromne crkve brvnare, jer je Teodosije ovako o njima zapisao: "... druge mnoge crkve, male i velike, sazida Sveti Sava dokle je bio arhimandrit u Studenici, ne samo kamene nego i drvene, da se na svakom mestu njegove države Bog slavi." Na osnovu tog podatka može se tačno utvrditi period u kome su pomenute crkve nastale. To je vreme između 1204. i 1217. godine. Pisac Domentijan je u XIII veku takođe pisao o toj delatnosti Svetog Save, a značajne podatke o srednjovekovnim crkvama brvnarama ostavio je i arhiepiskop Danilo, početkom XIV veka, koji kaže: "gde ne stiže da crkvu sazida, to zapovedi da je načine od drveta."
Vekovima posle propasti srpske države arhitektura je bila svedena na najprostije i arhaične arhitektonske oblike. Srbi nisu sebi mogli da priušte gradnju velikih i bogato opremljenih profanih zdanja, tako da ni u gradnju crkava nisu mogli mnogo da ulažu. Tadašnje crkve su bile građene od drveta i najčešće malih dimenzija. Crkve od drveta su bile veoma značajne za srpski narod, jer su one u vreme turske vladavine bile najsnažnije uporište pravoslavne vere. Najveći broj sačuvanih crkava brvnara u Srbiji potiče iz 18. i prve polovine 19.veka. Posle toga vremena izgradnja drvenih crkava u Srbiji potpuno prestaje.
Poznato je da su Turci strogo zabranjivali svako ispovedanje hrišćanske vere i ta zabrana je praktično postojala od sredine 1459. godine. Međutim, srpski narod ni u takvim uslovima nije zaboravio, svoju veru i nacionalni identitet. Ljudi su se okupljali na saborima, na litijama, kod svetog drveta – zapisa i drugim mestima, ali koja su bila nepristupačna, da ne bi bili otkriveni.
Bolji period za ispovedanje vere za Srbe je nastupio kada je Austrija zavladala prostorom od Save i Dunava do Zapadne i Velike Morave, od 1718. do 1739. godine. U to vreme kratke austrijske vladavine nad delom Šumadije i Pomoravlja stekli su se uslovi za nesmetanu gradnju bogomolja sa svim elementima prave crkve. Ali, oskudica, mračna i krajnje nesigurna vremena, primorali su narod da gradi kako mora. Crkve su isključivo podizane pored sela, na skrovitim mestima, često u gustoj šumi, gde su mogle biti bezbednije. Crkve brvnare, po svojim karakteristikama, imale su mnoge prednosti. Mogle su se jeftino i brzo podići, jer je drvene građe bilo u izobilju i na dohvat ruke. Njihova izgradnja nije iziskivala posebnu veštinu, pošto je bila veoma slična izgradnji drvenih kuća za stanovanje. Ove građevine mogle su se lako premeštati sa jednog mesta na drugo, u slučaju da ih je trebalo postaviti na skrovitije mesto.
Kratku vladavinu Austrije nad delom Srbije ponovo prekidaju Turci, koji započinju nove progone Srba i nastavljaju uništavanje njihovih bogomolja. To će potrajati relativno kratko jer će se već krajem 18. veka i u Srbiji osetiti slabljenje turske carevine. Kada je na čelo Beogradskog pašaluka postavljen Hadži Mustafa paša, prilike u Srbiji se znatno menjaju. On je poznat po tome što je činio razne ustupke narodu. Naročito je važna njegova odluka, doneta 1794. godine, na osnovu novih zakona Porte, da Srbi "mogu nesmetano obnavljati i podizati svoje crkve." Obnavljanje i izgradnja crkava brvnara tada su ponovo oživeli. Njihova izgradnja je još više intenzivirana, početkom 19. veka, posebno posle uspeha Prvog srpskog ustanka, kada je započelo oslobođanje Srbije od viševekovnog ropstva. Međutim, i dalje su podizane crkve malih dimenzija i skromnog izgleda.
Istorijski značaj crkava brvnara u Srbiji
U periodu između 1800. i 1813. godine, obnavljaju se starije crkve brvnare, ali se u manjem broju grade i nove. Nakon sloma Prvog srpskog ustanka ove bogomolje su ponovo paljene i rušene. Posle velikog uspeha Drugog srpskog ustanka, za vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića od 1815. do 1839. godine, nastavljena je velika obnova i izgradnja tih crkava. Tada je u Srbiji podignuto i obnovljeno više od 70 hramova od drvene građe. Izgradnja crkava brvnara traje do 70-tih godina XIX veka, a u potonjem vremenu ona potpuno prestaje.
U Srbiji je danas sačuvano oko 50 crkava brvnara. U kraljevačkoj opštini ima ih šest i to u selima, Cvetke, Čukojevac, Mrsać, Tavnik, Vrba i Vukušica. Crkve od drveta sačuvane su u okolini Užičke Požege i Kosjerića u zapadnoj Srbiji, ali i u okolini Smederava i u Timočkom kraju.
Jedna je od najstarijih i najmanjih crkava brvnara u Srbiji sagrađena je 1705. godine u Gorobilju kod Užičke Požege. Prema predanju, u ove krajeve je došao jedan broj Srba koji su pošli za patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine. Novodoseljeno stanovništvo zateklo je ovde pust kraj, bez crkve. Predanje kaže da je lokalni spahija dozvolio izgradnju drvene crkve u gustoj šumi u gornjem delu sela, ali da "ne bude veća od obora". Da bi crkva bila što neupadljivija nije bila mnogo izdignuta od zemlje, vrata su postavljena vrlo nisko tako da je bilo potrebno sagnuti se prilikom ulaska.
Prema još jednom predanju ova crkva je prvobitno bila sagrađena u zaseoku Slatina, odakle su je Gorobiljci, kada su saznali da se Turci spremaju da je zapale, jedne noći tajno rasklopili i preneli u zaselak Počeča.
Crkva brvnara u Gorobilju je posvećena Rođenju Sv. Jovana Krstitelja. Konstrukciju hrama čine hrastova brvna debljine 12 centimetara, koja su na krajevima spojena. Crkva je prekrivena šindrom i ukrašena obojenim trakastim šarama. Dužina crkve iznosi 9,9 a, a širina 4,5 metara. Ikonostas od drveta slikali su zograf iz Dragačeva Janko Mihailović Moler i njegov sin Sreten Protić-Molerović 1833. godine. Crkva brvnara u Gorobilju prvi put je spaljena od Turaka u periodu između Kočine krajine i Prvog srpskog ustanka, odnosno 1788. i 1804. godine. Obnovljena je 1810. godine, da bi je Turci ponovo spalili, posle sloma Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Ponovo je obnovljena 1820. godine. Kada je 1832. godine ukinuta zabrana postavljanja crkvenih zvona u oslobođenoj Srbiji, Gorobiljci su dobavili jedno zvono iz Austrije i postavili ga na zvonik pored crkve. Crkva je još jednom obnovljena 1936. godine.
Crkva brvnara u Takovu takođe spada u jednu od najstarijih i najpoznatijih crkava brvnara u Srbiji. Podignuta je 1795. godine, na mestu starije građevine iz 1724. godine. Istorija ove crkve u vezi je sa podizanjem Drugog srpskog ustanka. U njoj su se, na praznik Cveti, 1815. godine, nakon što je Miloš Obrenović podigao ustanak, pričestili okupljeni ustanici i zakleli na vernost "knjazu". Crkva u Takovu ima pravougaonu osnovu sa polukružnom apsidom. Temelji su od tesanog kamena, a na njih su postavljena, takođe tesana, brvna od hrastovine. Krov je strm, na dve vode, pokriven hrastovim daščicama. Sa ulazne strane i iznad apsidalnog dela je krov je zaobljen, a na uglovima krova su postavljena dva velika drvena krsta. Crkvu su sagradili majstori iz mesta Osata u istočnoj Bosni. Oni su izradili i bogatu crkvenu dekoraciju koja je posebno upečatljiva na vratima i na dovratnim i nadvratnim gredama. Na rezbarenoj ornamentici vide se uticaji islamske umetnosti. Osaćani su inače bili poznati graditelji crkava brvnara. Za njih se tvrdi da su imali svoj majstorski jezik i stil. Bili su traženi i cenjeni po celoj Srbiji za podizanje kuća i izgradnju crkava od drveta. O njima je Vuk Karadžić u "Rječniku" zapisao: "Osaćani su gotovo svi drvodelje, pa idu ljeti po svoj Turskoj, te grade kuće i ostale zgrade". Majstori iz Osata gradili su u Podrinju, u Šumadiji, Starom Vlahu i valjevskom kraju, sve do Morave. Preko Morave (Zapadne i Velike) retko su prelazili. U prvoj polovini XIX veka oni su se, bežeći od bosanskih Turaka, često naseljavali u krajevima gde su radili. Zajedno sa majstorima Osaćanima u Srbiju su iz Bosne dolazili i sveštenici. Oni su često bili ktitori kapela i drvenih crkava ili su obnavljali porušene i dotrajale crkve. Sveštenici su takođe učestvovali u svim poslovima oko izgradnje crkve: prikupljanju novca, nabavljanju građe, a neretko su pomagali majstorima u samoj izradnji crkve.
Osim istorijskih činjenica, ono na šta se Srbi najviše oslanjaju su usmena predanja. Tako postoji i nekoliko predanja vezanih za nastanak crkve brvnare u Takovu. Jedno od njih zapisao je Milenko S. Filipović prilikom proučavanja takovskog kraja u periodu 1950 - 1955. godine. On piše, po kazivanju meštana, kako je u selu bio jedan čobanin zvani Porča. Stalno je čuvao ovce na mestu gde se nalazila crkva koja je kasnije spaljena. Naišli su Turci sa Rudnika terajući stoku, pa ugledavši Porču povedu i njega da im pomogne stoku goniti. S njima Porča stigne do Bosne i tamo ostane u službi kod nekog Turčina. Pokaže se dobar te ga ovaj posini, a kad Turčin umre, Porči ostane veliko imanje i bogatstvo u nasleđe. Živeo je u Sarajevu. Tamo se i poturčio. Kao bogat čovek seti se sela u kome je odrastao i ovce čuvao. Dođe u njega i podigne crkvu na mestu gde je ona ranije bila i kod koje je nekad davno ovce čuvao. Zatim tu naseli svoju familiju Vasilijeviće, koje su po njemu zvali Porčići, a koji su kasnije izumrli.
Za priču o Porči vezan je i neki Cvetko. Smatra se da je on bio od Popovića i da su ga Turci, zbog toga što je bunio narod protiv njih, ubili i stavili na točak. Mesto njegove pogibije i izvor u blizini prozvali su Cvetkovac. Narod ga je sahranio na crkvenom zgarištu jer je crkva u to vreme bila spaljena. Priča se da je Porča crkvu iznova podigao za dušu Cvetkovu i da je zbog njegovog jatakovanja sa hajducima i Porča bio osuđen na velike batine.
Porčića je bilo u selu Klatičevu. Kad je kralj Aleksandar Obrenović dolazio u Takovo 1891. godine, jedan Porčić iz Klatičeva "predao mu je takovsku crkvu kao svoju", zabeležio je Filipović.
U takovskom kraju, oko 1733. godine, u periodu austrijske vladavine na ovom prostoru, sagrađena je crkva brvnara u selu Loznju. Do danas je sačuvan samo gornji deo časne trpeze koga je na kameni stub 1887. godine, "na starom crkvenom mestu na svom imanju", postavio meštanin iz Loznja Ilija Božović. Crkva brvnara u Loznju detaljno je opisana 1735. godine u Opisu Mitropolije beogradske. Na osnovu arhivske građe, srpski sveštenik i istoričar Dimitrije Ruvarac utvrdio da je ta crkva bila sagrađena za sela Lozanj, Ozrem i Teočin, da je bila posvećena Svetom Nikoli i da je u njoj služio pop Petar Simeonov. Ruvarac navodi da je crkva osvećena "rukodejstvijem njegovog preosveštenstva gospodina Dositeja Nikolića, episkopa valjevskog 1733. godine.
U daljem opisu crkve navodi se da su joj "duvari od brvana" i da je pokrivena drvenim daščicama, šindrom. Sudeći prema navedenim merama bila je to jedna od najvećih u Srbiji. U Ruvarčevom opisu dat je i popis crkvenog inventara. Navodi se da je u proskomidiji koja je "od dasaka hrastovih neobično sagrađena" bilo mnoštvo crkvenih sasuda i bogoslužbenih predmeta. Pominju se i dveri "vrlo stare i na njima Blagovesti", a sa leve i desne strane carskih dveri, na oltarskoj pregradi, stajale su ikone.
Nekoliko crkava brvnara koje svedoče o specifičnom tipu gradnje, i koje su prilično dobro očuvane, nalaze se u kraju oko Smedereva. Najstarija od njih je Pokajnica u Starom selu, nadomak Velike Plane, koja je građena 1818. godine. Njen ktitor je bio knez smederevske nahije Vujica Vulićević. On je crkvu, kako joj i ime govori i kako je u ovom kraju poznato, sazidao u znak pokajanja što je učestvovao u ubistvu svoga kuma Karađorđa Petrovića, koji je 1817. godine ubijen u Radovanjskom lugu. Četiri godine posle propasti Prvog srpskog ustanka, Karađorđe se vraća iz emigracije i tadašnji knjaz Miloš Obrenović, strahujući za svoj položaj i vlast, naručuje njegovo smaknuće. Jedina pogodna osoba koja je mogla da priđe Karađorđu, koji je kod svih budio strahopoštovanje, bio je njegov kum, Vujica Vuličević, koji zajedno sa ubicom Nikolom Novakovićem, dolazi na zakazani sastanak sa voždom u Radovanjski lug 25. jula 1817. godine. Sutradan u zoru, Karađorđe je mučki ubijen sekirom, dok je spavao, a njegova glava poslata je sultanu u Carigrad, kao dokaz. Možda Vujica ne bi ni sagradio Pokajnicu da mu nije bilo novčane pomoći Miloša Obrenovića i prekljinjanja Knjeginje Ljubice. Priča se da je jula 1817. godine prilikom nošenja voždove glave sa mesta ubistva iz Radovanjskog luga, njegovog odela, sablje,ordena ruskog cara i voždovih bisaga sa 4000 dukata, Vujica seo da se odmori na proplanku gde poče da ga muči savest, te sagleda težinu zločina. Pribra se i pokaja.Tako je i crkva dobila ime Pokajnica. Crkva je jedna od većih crkava brvnara, sa osnovom u obliku izduženog broda, sa višeugaonim završecima na oba kraja, dužine 15,35m, širine 5,80, a visine 7,70 metara. Sastoji se iz trema, priprate, naosa i oltarskog prostora. Krov je strm i pokriven šindrom, dvoja vrata nalaze se na zapadnoj i severnoj strani. U unutrašnjosti dominira drveni ikonostas iz vremena gradnje crkve, sa ikonama iz različitog perioda. Ispred crkve je drveni zvonik, pokriven šindrom, a na zapadnoj strani manastirski konak takođe iz vremena gradnje crkve. Kao vredno kulturno dobro crkva Pokajnica je pod zaštitu države stavljena 1948. godine, a za kulturno dobro od izuzetnog značaja proglašena je 1979. godine.
Iz smederevskog kraja poznate su crkva Sv. Petra i Pavla u Lozoviku podignuta oko 1830. godine i crkva Svete Trojice u Selevcu.Ova druga, takođe, spada u red najvećih crkava ovog tipa na teritoriji Srbije. Smatra se da je sagrađena 1827. godine. Građena je po uzoru na crkvu iz Velike Plane. Crkva brvnara u Selevcu je još uvek u funkciji.
Mnoge crkve brvnare u Srbiji su, i pored mnogih faktora koji su uticali na njihovo propadanje, uspele da se sačuvaju do danas. Najviše je onih koje su sagrađene početkom 19. veka, ali je način njihove gradnje mnogo stariji. One su zato živa svedočanstva o tome kako se gradilo u dalekoj prošlosti i izvan granica Srbije. Jer, dok je u Evropi, razvoj crkvene arhitekture doživljavao puni procvat, o čemu i danas svedoče velepne građevine evropskih gradova, dotle je u Srbiji, koja je bila pod vlašću Turaka, crkvena arhitektura bila primorana da se vrati na prvobitnije oblike gradnje, davno zaboravljene u Evropi. To ih, takođe, čini spomenicima kulture od neprocenjive vrednosti koje treba sačuvati.
Autor:Olivera Milovanović,Koreni
