U jednoj od godina obeležavanja, ostao je zapis: „Stefan Nemanjić podigao je hram, a hram je podigao zemlju i rijeku i ljude – nas: one nekadašnje, kao i ove današnje. Učinio da postojanje i zemlje Morače i rijeke Morače i plemena – Donje i Gornje Morače i Rovaca – bude smisleno, u vjeri i kulturi. Otada, evo već 750 godina, mi u Morači znamo da od svega, ima nešto starije – manastir, i važnije – vjera“.
Među najznačajnijim pravoslavnim srednjovekovnim kulturno-istorijskim spomenicima Crne Gore, značajno mesto pripada Manastiru Morači. Nedaleko od Kolašina, na zemlji moračkoj, na desnoj obali penušave i često neobuzdane reke Morače, na prostranoj terasi, u pejzažima gde zastaje misao, pre gotovo 760 godina (1252), Stefan Nemanjić, sin Vukanov, unuk Stefana Nemanje i sinovac Svetog Save, podigao je impozantnu građevinu, koja je najstarija zadužbina vladarske loze Nemanjića u Crnoj Gori. Prema zapisima, ktitor je, prolazeći kroz ovaj kraj, zapazio lepo mesto gde je ubrzo započeta gradnja manastira, u stilu „raške škole“. Predanja i legende kazuju da je za zidanje hrama korišćen raznovrstan građevinski materijal: domaći mermer, raznobojni kamen i žuta siga iz drobnjačke Tušine, a da su kamene blokove od majdana do temelja manastirskih dodavali od ruke do ruke ljudi preko brda, kanjona, klisura, reka, gora i livada, praveći dan hoda dugu kolonu i, istovremeno, sprovodeći njegovu brzu i jeftinu gradnju. „Tako hram nije podigao samo njegov osnivač Nemanjić, već i svi ljudi koji su kamen dodavali i svaki svojom rukom dotakli“. Nad zapadnim vratima, u mermeru, uklesani su, pravilnim slovima, kojima se i današnji umetnici dive, datum i ime osnivača i posveta hrama – Uspenju Presvete Bogorodice. U neposrednoj blizini manastira, s njegove istočne strane, u reku Moraču, uliva se neobičan vodopad Svetigora.
Manastir je postao saborište odakle su se upućivale molitve svevišnjem, gde su se donosile istorijske odluke i odakle se kretalo u slobodarske bojeve.
Manastirski kompleks čine saborna crkva Uspenja Presvete Bogorodice, mala crkve Svetog Nikole i zgrade konaka. U porti manastira, opasanoj visokim zidovima s dve kapije, nalaze se široko dvorište i konak. Glavna manastirska crkva, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, jednobrodna je bazalika s polukružnom apsidom, bočnim pevnicama i kupolom. Uz naos, sagrađena je prostrana priprata, a, za razliku od crkava građenih u primorskom stilu, zidovi su omalterisani. Glavni portal urađen je u romantičkom stilu. Crkva je visoka 22,70 metara, a do krsta na kupoli 23 metra, široka 6,36 metara.
Manastir je neprekidno branjen od Turaka, koji su nastojali da ga unište zbog njegove velike vekovne uloge u duhovnom životu Crnogoraca,. Početkom XVI veka (1504. godine), Turci su ga opustošili, skinuli s krova olovni pokrivač, krovnu konstrukciju zapalili i nisu dopuštali da se crkva pokrije. Iguman manastira svetinju je pokrivao granjem i brvnima, dok straža na Pegu i Crkvini nebi javila da Turci od Kolašina dolaze i da se krov opet mora skinuti.
Najverovatnije, u osmoj deceniji XVI veka, stekle su se okolnosti da se porušeni manastir obnovi. Lokalni knez Vučić Vučetić, uz pomoć Makarija Sokolovića, koji je tada stolovao u Pećkoj Patrijaršiji, i uz blagonaklonost Mehmeda Sokolovića, obnavlja manastir. Ostalo je svedočenje i zapis srpskoslovenskim pismenima na starom natpisu i fresci, na kojoj je bez oreola prikazan čovek vučjeg imena i prezimena Vuča Vučetić s Arhanđelom Mihailom – slavom Donjomoračana. Tako je manastiru udahnut novi život i krov je popravljen.
Sudeći po lepoti sačuvanih fresaka u đakonikonu, zaključuje se da su slikali najbolji majstori XIII veka. S toga ne čudi i zapis: „Ako su veličanstvene freske o Proroku Iliji, slikane na osnovu Knjige o Carevima iz Starog zavjeta umjetnosti najvećeg reda i u vrhu evropskog srednjovjekovnog slikarstva, šta je tek bilo naslikano u glavnim djelovima moračkog hrama, na velikim površinama – što je uništila turska pohara početkom XVI vijeka, kad je manastir spaljen, a krov oboren, uništen i odnesen“.
Manastir Morača, kao svetionik slobode, u moračkom kršu, imao je neprekinute veze s Hilandarom. U srednjem veku, tu su bili ribnjaci hilandarski, a, početkom XVII veka, iz Hilandara došao je veliki freskopisac Georgije Mitrofanović, koji je likovnom lepotom nadoknadio deo izgubljenog moračkog živopisa iz XIII veka.
Pored arhitekture, posebnu vrednost manastira predstavlja njegov živopis. Od prvobitnog slikarstva iz XIII vijeka, sačuvan je samo manji deo u đakonikonu, gde se, monumentalnošću i snagom izraza, izdvajaju 11 kompozicija iz života proroka Ilije. Ta umetnost nadmašuje sve što je kod nas u XIII veku, pre Sopoćana, naslikano u fresko-slikarstvu. Ostali deo živopisa stradao je u prvoj polovini XVI veka, kada su manastir opustošili Turci i odneli olovni krov.
Georgije Mitrofanović je, 1616. godine, živopisao pripratu i spoljnu fasadu, a pop Strahinja proskomidiju, stvarajući fantastičnu sliku „Premudrost sazda sebi hram“. Vrhunski majstor freskoslikarstva Jovan, živopisao je u crkvi paraklis sv. Stefana, 1642. godine, gde se izdvaja kompozicija na kojoj arhiđakon Stefan ktitore Morače privodi Bogorodici.
Posebnu vrednost manastira čine freske posvećene proroku Iliji. Među njima, ima i onih iz XIII veka, kao što su nadaleko čuvena „Gavran hrani proroka Iliju“, zatim „Pomazivanje careva i proroka“, „Rođenje Jovana krstitelja“, i dr. I u narednih nekoliko vekova, unutrašnjost manastira ukrašavana je freskama i ikonama brojnih živopisaca, tako da se njihovi radovi mogu videti i u priprati, i u proskomidiji, i na ostalim delovima unutrašnjih fasada, sve do vrha kupole s koje „gleda“ Bogorodičino kolo.
Radulova ikona svetog Luke, na kojoj jevanđelista sam slika Bogorodicu Odigitriju, uokvirena je kompozicijama iz Lukinog žitija, među kojima se nalazi i scena zidanja Morače, ali najzanimljivija je scena, na kojoj Luka razdaje imanje mnogima, a po strani sedi, odsutan i zagledan u daljinu, slepi guslar – verovatno realističan, snimljen negde oko manastira, gde su se guslari najčešće okupljali.
Mitrofanovićev učenik, majstor Kozma, 1639. godine, islikao je malu crkvu sv. Nikole, i većinu ikona na velikom, bogato izrezbarenom, ikonostasu. Na jednoj od vrednih ikona, iz 1645. godine, prikazan je životopis sv. Save, u više scena, takođe delo monaha Kozme.
Slikarska radionica koju je, za vreme boravka u manastiru, osnovao Georgije Mitrofanović, imala je veliki uticaj na dalji razvoj slikarstva fresaka u Crnoj Gori. Manastir je, posle obnove, ponovo postao kulturno i saborno središte moračkog kraja.
Na ikonostasu, nalazi se izuzetan krst, od orahovine, iz XV veka, koji je rađen punih 11 goddina. Samo radi ovog svetog predmeta, vredi posetiti manastir Moraču, a kamoli zbog sazvežđa impresivnih fresaka.
Tokom svoje duge istorije, manastir je bio sabirni centar i mesto čestih okupljanja predstavnika Crnogoraca za borbu za slobodu i otpora prema zlu. Tamo su, 1608, 1639, 1648. i 1654. godine, organizovani crkveni sabori, pod rukovodstvom patrijarha Jovana i Pajsija, i cetinjskog vladike Makarija, na kojima su se donosile značajne odluke za ukupan život crnogorskih nahija i brda.
Krajem XVII i tokom XVIII veka Morača je, u predasima slobode, odisala mirom – službom i molitvom. Za to vreme, morački kaluđeri dospevali su do Kalenića i Manasije, noseći knjige i sasude, i obnavljajući manastire, koji su, kako kaže Sreten Petković, „tada u Srbiji ponovo propevali“.
U retkim prilikama, stavljaju se na uvid posetiocima i vredni predmeti iz riznice i nekoliko primeraka starih rukopisa i štampanih knjiga.
Smatra se da manastir ima jednu od najznačajnijih zbirki ikona u Crnoj Gori i Srbiji, i da ikone, nastale u XIII i XVIII veku pripadaju redu najlepših dela tog vremena. Među ovim eksponatima značajno bogatstvo su i crkvene relikvije. Jedan od umetničkih bisera manastirske crkve su vrata i naos. Pripadaju među najlepše i najmaštovitije primerke umeća koštane intarzije u drvetu.
Skoro osam vekova, koji je mali period u odnosu na večnost, a veliki za život i pregalaštvo čoveka, Morača zrači svojom duhovnošću.
Obeležavajući jubilej manastira – sedam stotina pedeset godina od rođenja, njegovo preosveštenstvo mitropolit g. Amfilofije, istakao je da je ovaj sabor produžetak sabora, koji traje već 750 godina. „Otkako je Nemanjin unuk na kruškovom panju, na kojem je padala nebeska luča, podigao ovaj hram, taj oganj nije prestajao da se spušta na ovu svetinju“. I svetinja ostade saborište do danas. Ona zrači vekovima i ljudskim životima. Njen sjaj ne prestaje da sija. Ogrejao je, ne samo, monahe i ratnike, već i pesnike i slikare. Iz okrilja stare lavre, vinuo se jezik, starca Raška, starca Milije, i Maksima Škrljica (Vukovih kazivača, tvoraca epskih pesama „Zidanje Skadra“, „Banović Strahinje“ i narodne priče „Baš čelik“), a u naše vreme mnogih, koji boreći se za pravdu i slobodu, ispuniše zavet predaka, na radost potomaka. Morača je ozarila svako svoje dete, čobanče, kosača, intelektualca, i svakog namernika, koji je pristao svetoj lavri, kao ognjištu vere i slobode.
Marko Jelić
