Prvobitno istkan kao upotrebni predmet, pirotski ćilim je odavno prevazišao razloge nastanka i postao statusni simbol.
Označavao je pripadnost i vezanost za prostore u kojima je nastao, potvrđivao dobrostojeći status kuće u kojoj se prostire, a danas je najviše potvrda dobrog ukusa i dobrog poznavanja vrednosti svog vlasnika. U bogatom kulturnom nasleđu srpskog naroda pirotski ćilim se izdvaja po lepoti, maštovitosti i trajnosti. Odlikuju ga bogata ornamentika, prefinjen izbor i kombinacija boja, besprekorno tkanje i vuna odličnog kvaliteta.
Zbog svoje lepote i kvaliteta, pirotski ćilimi su godinama bili obavezni deo gradskog enterijera u Srbiji. Krasili su crkve i dvorove širom Balkana, ali i džamije i sultanove odaje na Bosforu. Tkale su ga najčešće nepismene ali darovite žene, pa je često od jednostavnog tkačkog proizvoda postajao umetničko delo. S vremenom, izrada ćilima prerasla je okvire kućne radinosti i postala privredna grana. Danas je pirotski ćilim i značajni primerak primenjene umetnosti, tretiran i proučavan kao predmet visokih umetničkih vrednosti i kompleksnih kulturnih značenja. U prethodna dva veka pirotski ćilim je na mnogim međunarodnim sajmovima i izložbama dostojno predstavljao Kraljevinu Srbiju, pa Kraljevinu Jugoslaviju, potom SFRJ, SRJ i, danas, Republiku Srbiju. Dragocene zbirke pirotskih ćilima u Srbiji čuvaju se u Muzeju Ponišavlja u Pirotu, Etnografskom muzeju i Muzeju primenjene umetnosti u Beogradu.
Tehniku tkanja su na Balkanu poznavali još preistorijski i antički narodi. Postoji mišljenje da su ćilimarstvo u srpske krajeve doneli Turci, ali je češće i uverljivije tumačenje da je ćilimarstvo na Balkanu autohtono, a dolazak Turaka je samo doprineo omasovljenju proizvodnje i obogaćivanju ornamentike. Naime, u vreme ekspanzije Osmanske imperije, prodirući sve dalje na Zapad, Turcima je postajalo sve teže da nabavljaju prostirke sa Istoka, pa su u novoosvojenim oblastima pomagali razvoj ćilimarstva. Od lokalnih tkalja su tražili da na ćilime prenesu šare i boje omiljene na Istoku, pa su se tako orijentalni i nomadski elementi sa područja Centralne i Male Azije širili po JugoistočnojEvropi. A tu je najpoznatiji, umetnički i tehnički najsavršeniji bio pirotski ćilim.
Grad Pirot nalazi se u jugoistočnoj Srbiji, na obalama reke Nišave, na najkraćem putnom pravcu koji vezuje Istok i Zapad. Pirotski ćilimi tkani su tehnikom klečanja, tako što se raznobojnim nitima potke izvode šare koje su uže od celokupne širine tkanja. Pirotski ćilimi su identični s lica i naličja, što se postiže čvrstim utkivanjem potke.
Pirotski ćilim svojim bojama i ornamentima osvaja već na prvi pogled. Boje su žive, trajne vekovima i presudne kod određivanja starosti ćilima. Pirotske šare su bogate i raznovrsne i govore o devojačkoj čežnji, tuzi, ljubavi i sreći, ali svedoče i o burnoj srpskoj istoriji. Vrsni poznavalac razvoja ornamentike u Srba Jelica Belović-Bernadžikovska šare pirotskog ćilima razvrstava u pet važnijih perioda: mitološki, hrišćanski, turski, klasični i moderni. Iz mitološkog perioda su kornjača, kuke, žabice, kuka okretuša... u hrišćanskom je bila omiljena upotreba motiva krsta, crkve, svećnjaka, a u turskom periodu su česti motivi bili kula, top, ptice, a javilo se i obilje geometrijskih elemenata. Uticaji su se preplitali. Tradicionalnu narodnu ornamentiku pirotske tkalje su obogatile istočnjačkim motivima, koje su prekomponovale u nove, originalne tvorevine, odavno već tipične za pirotsko ćilimarstvo. Klasično doba, XIX vek, bilo je doba najbujnije ornamentike i najfinije tehnike. U ovom periodu su česti motivi cveća, naročito ruža i cvetnih grana.
Moderni period nastupio je širenjem uvozne fabričke robe i uticajem inostrane "mode", što nije doprinelo umetničkoj komponenti našeg ćilima. Milena Vitković-Žikić, u knjizi Pirotski ćilim koju je Muzej primenjene umetnosti u Beogradu objavio uz veliku istoimenu izložbu održanu 2001. godine, kaže da su za ovaj ćilim tipični zgusnuti motivi, koji skoro u potpunosti prekrivaju polje i bordure ćilima. Po bogatstvu ornamentike oni se mogu meriti sa najlepšim ćilimima sa Istoka. Veoma česti su motivi biljnog i životinjskog sveta, kojima se veliča život, a javlja se i ljudska figura koje u islamskoj umetnosti obično nema. Motivi su vešto stilizovani, bez mnogo detalja, ali su vrlo izražajni u liniji i formi. S obzirom na gustinu tkanja, motivi su često minijaturni, ali upečatljivi i vrlo skladnih proporcija.
Boje su jasne i harmonične, a najčešća je crvena osnova sa pojedinačnim kontrastnim akcentima. Crvena boja i inače preovlađuje, u više tonova, od jarke aleve boje do boje zrele višnje. Svojim bojama, ali i ornamentikom, kompozicijom i tkanjem pirotski ćilimi mogu se svrstati među najlepša ostvarenja ćilimarstva uopšte.
Pirotski ćilim je od pre nekoliko godina zaštićen kao intelektualna svojina. Zaštitni znak dobilo je stotinak šara, te sada pirotski ćilim može da se proizvodi i u drugim krajevima zemlje, ali tkalje moraju poštovati tehniku izrade i koristiti precizno određene boje, vunu i dimenzije razboja. Svega je par desetina žena koje danas tkaju pirotski ćilim u Ponišavlju. Takva malobrojnost znači krizu u trovekovnoj tradiciji ovog zanata, ali i ekskluzivu za retke novoizatkane primerke.
Autor:Vesna Knežević Baletić
