U Zapadnoj Srbiji, između Zapadne Morave na severu, Moravice na zapadu, planine Čemerno na jugu i venca Jelice na istoku, nalazi se oblast Dragačevo. Kroz istoriju Dragačevu su pripadale oblasti od Starog Vlaha na jugu pa sve do Požege na severu, računajući i varoš Požegu, ali vremenom kako je ova oblast gubila na značaju usled nerazvijenosti i nedostatke putne infrastrukture teritorija značajno smanjena. Danas se oblast Dragačevo poistovećuje sa Opštinom Dragačevo koja zauzima oko polovine nekadašnje teritorije koju je ova oblast zauzimala.

Danas, oblast Dragačevo zauzima 735 km2 i obuhvata 49 naselja, koja se nalaze u 6 opština, Ivanjica, Arilje, Požega, Čačak, Kraljevo i Dragačevo, od čega opština Dragačevo obuhvata prostor od 456 km2, sa dva mala grada Guča i Lučani, kao i 34 sela.

U samoj sredini Dragačeva, nalazi se varošica Guča, njegova prestonica i zaštitni znak. Dragačevo je neodvojivo od Guče i Guča od Dragačeva.

Varoš je jako mala i ima manje stanovnika od većih sela, ali po strukturi i institucijama koje se u njoj nalaze, ima sve odlike stare srpske varoši. Urbanizacijom iz 1905. godine, Guča je dobila široke ulice, sa drvoredima i trotoarima, veliki broj zaštićenih zelenih površina i parkova, koji i danas krase varoš. Kao staro mesto, danas je očuvan veliki broj privatnih kuća starih oko jednog veka, koji se uredno održavaju i čije fasade i kapije predstavljaju jedan mali muzej koji oslikava život stare srpske varoši tokom dvadesetog veka.

Nakon perioda nastanka varoši i njenog formiranja, zlatno doba razvoja Guče bilo je posle Drugog svetskog rata, kada se ubrzao razvijala privrereda i industrija ovog kraja. Sa ekonomskim razvojem, povećavalo se i stanovništvo, pa je osamdesetih godina dvadesetog veka, Guča imala skoro četiri hiljade stanovnika.

Raspadom Jugoslavije i socijalističkog modela privrede, došla su i krizna vremena, pa je sa gašenjem radnih mesta Guči počeo opadati i broj stanovnika, koji danas jedva prelazi hiljadu.

NASTANAK IMENA GUČA

Prema pisanjima Jovana Erdeljanovića iz perioda od 1898 do 1901 godine, koliko je proveo u varošici, „ime Guča postalo je otud što se ovud po šumama narod sklanjajući od Turaka gučio i prikrivao. Drukčijeg nekakvog objašnjenja ili priče, niko ne zna"

Kako Jovan Erdeljanović još zapisuje „U Guči ima prilično tragova od negdašnjih starina, ima selište, dve crkvine i dva stara gorblja, od kojih je jedno madžarsko iz vremena kad su ovde po priči živeli Madžari. Jednom pade sneg o petrovdanu, oni se poplaše i pobegnu“

OSNIVANJE VAROŠICE KROZ ISTORIJU

Jedno od najslikovitijih opisa Guče, dao je Dr Mirko Barjaktarević za potrebe Naučnog saveta etnografskog instituta Srpske Akademija Nauka i Umetnosti, a do kojih podataka je došao prilikom posete varošici 1952. Godine, a u kom se poziva na pisanja Jovana Erdeljanovića sa kraja 19. veka:

„Na kolskom putu Čačak – Ivanjica koji ide preko Gornjeg i Donjeg Dragačeva, na oko 20 kilometara od Čačka, nalazi se varošica Guča, na nadmorskoj visini od 398 m2.

Neposredno od same varošice izdižu se kose talasastog donjedragačevskog terena.

Prema pisanju Jovana Erdeljanovića, u knjizi „Naselja Srpskih Zemalja“, iz 1902. godine, tadašnje selo Guča je i ranije zahvatalo prilično veliku površinu i bilo je „vrlo razbijeno“. Neki od tada zaseoka Guče, danas se smatraju posebnim selima, kao što su Veles, Ikodinovići, Stanići, Gavrilovići. I sama varoš formirana je u okviru Sela Guče, u dolini rijeke Bjelice, iznad samog ušća rijeke Dragačice u ovu. Otuda je varoš otvorena put Čačka niz Bjelicu, i put Ivanjice, uz Bjelicu.

Varošica Guča, služi se bunarskom vodom i vodom sa nekoliko pumpi. Inače je ovdašnja voda hladna, pitka i zdrava. Blizu Bjelice doskora je bio i izvor „Studenac“ sa dosta dobrom vodom, ali je danas napušten.

Oblast Donjeg Dragačeva bila je i u starini naseljena još od ilirskih i rimskih vremena. Na to danas upućuju tragovi materijalne prirode kao i izvesna geografska imena, kako je opisao S. Trojanović u delu „Starine praistorijske iz rudničkog okruga“, iz 1892. godine.

U srednjem vijeku ovaj kraj je pripadao prostranoj Župi Moravičkoj u kojoj je bilo i sjedište jedne od tadašnjih episkopija. Iz vremena Turske okupacije nemamo podataka o ovim krajevima, ali se pretpostavlja da je on i tada bio naseljen.

Od početka prošloga stoljeća (početak 19. stoljeća, Prim. Aut.) o ovoj oblasti javlja se poneki podatak. Tako kada je Joakim Vujić prolazio kroz Donje Dragačevo u svom djelu „Putešestvija po Srbiji“, iz 1831. godine piše da se na kraju Sela Guče nahodi jedna stara crkva koja leži na Dragačici. Kako on saopštava, to je bilo jedno staro zdanje, skoro porušeno.

Prema Erdeljanoviću, Guča je početkom prošloga stoljeća (početak 19. stoleća, Prim. Aut.) imala 60 kuća i 4 groblja. Selo Guča je u prvoj polovini istog stoljeća bilo sedište prote Milutina Ilića, zvanog Gučanin koji je bio Vojvoda sa 26 sela Donjeg Dragačeva. Godine 1811 Karađorđeve vlasti izdaju naredbu da se turska imanja dijele sirotinji, pa se napuštena zemlja koja je pripadala Turcima krene naseljavati siromašnim srpskim stanovništvom.

Prota Milutin Ilić Gučanin, u narodnoj tradiciji ovoga kraja još je vrlo živa i popularna ličnost. O njemu se kao junaku, pametaru, proti i vojvodi čuju mnoge priče i njime se tradicija uveliko prenosi. Umro je na Ovčaru 1814, a kosti su mu prenete u Guči 1851, kada mu je podignuta i nadgrobna ploča.

Selo Guča je zahvatala dosta veliko prostranstvo (pešaku je potrebno uzduž Guče oko 2 sata hodanja), a zbog takve raštrkanosti jasno je zašto je tada selo imalo 4 groblja. Jedno od njih nalazilo se na mjestu gde se danas nalazi crkva. Zato je 1831. kada je građena nova crkva posvećena Saboru Svetog Arhangela Gavrila prekopan znatan dio toga groblja. Crkva je sagrađena na sredini samog sela, skoro do same rijeke Bjelice, a polovinom 19. stoljeća Guča dobija i prvu osnovnu školu.

Podizanjem crkve i škole, i to u sredini samog sela, stvoreni su prvi zameci buduće varošice koja se u okviru sela vremenom i formirala. Uostalom, takve pojave kod nas nijesu bile rijetke da se naime u okviru jednoga sela vremenom razvije varošica.

Središte dragačevskog sreza još od Karađorđevog vremena bilo je u selu Tijanje, 8 kilometara od Guče- Godine 1873. Počela je u Guči pored same crkve da se gradi jedna prizemna i dugačka kuća. Porodice Protića i Broćića dale su za ovu zgradu plac i tražile da se sjedište sreza premjesti iz Tijanja u Guču. Neke druge porodice iz Guče (Đekići, Dramlići i Ivanovići) tražili su da to ne bude kod crkve več mjestu zvanom Anđelića Polja, na razmeđi sela Krivače, Guče i Goračića. Kada je zgrada završena 1875, sjedište sreza ipak je premešteno iz Tijanja u Guču. Ta stara Sreska kuća stoji i dan danas dobro očuvana i u njoj se nalaze pošta i sreski narodni odbor. Tih godina podignuta je i kafana Tajsića (zgrada je i danas očuvana i pripada Vidaku Staniću)."

Gučom i danas kruži anegdota kako su pripadnici familija Protić i Broćić ukrali sreski pečat iz Tijanja i preneli ga u Guču, čime je na simboličan način najpre neformalno prebačeno sedište sreza, a kasnije je ta odluka doneta i zvanično.

"U to doba Guča je imala 194 poreske glave, prema pisanjima Milana Milićevića „Kneževina Srbija“, iz 1876. godine.

Od toga vremena počelo se razvijati jedno novo naselje koje će 1892. biti proglašeno za varošicu.

Seljani iz Sela Guče spuštali su se i pored crke i „Sreza“ podizali kuće pa se tu stalno naseljavali. Najpre su to bili rabadžije, zatim ljudi koji su znali koliko toliko neki zanat i uopšte oni koji su išli za zaradom u novcu pa ma na koji način to bilo. Od tih prvih naseljenika vremenom će nastati i poznatije i bogatije kuće Protići, Rajići, Broćići, Šušići itd.
Razumije se, iako je proglašena za varošicu Guča je bila jedno veoma malo naselje, a Erdeljanović koji je proučavao Donje Dragačevo od 1898 do 1901 na vodi da to mjesto ima samo jendu ulicu, crkvu, kafanu, nekoliko meana i dućana, pekaru i mesarnicu, sresko načelstvo, poštu, telefon, poresko odeljenje, školu, opštinsku sunicu i do dvadesetak privatnih kuća.

Prosjecanje ulica i pravljenje plana učinjeno je za ovu varošicu tek 1905. godine. Otada se ovo naselje razvijalo kao prava varošica.

Sada varošica ima oblik krsta, a kuće su većinom naređane oko dveju glavnih ulica koje se u samom sjedištu sijeku pod pravim uglom. Guča se kao naselje uglavnom razvila u prvim decenijama 20. Stoljeća, a najviše između dva svjetska rata. Koliko se brzo razvijala govori podatak da je prije samo 50 godina imala 30 kuća, a danas 1952. godine ima 183 kuće, sa 668 stanovnika.

Godine 1934, ovo je naselje dobilo bolnicu sa zubnom ambulantom, a od 1947 i hirurškim odeljenjem. Poslije Drugog svjetskog rata osnovna škola pretvorena je u osmoljetku.

Tragova starije Guče iz vremena kada je počela da se smatra varošicom malo je očuvano. Čak je i crkveno kube koje je bilo dosta nisko nazidano početkom našega stoljeća. Staroj osnovnoj školi koja se nalazi neposredno uz crkvenu portu takođe je dozidan još jedan sprat. 1926. godine. Dobro je očuvana stara sreska kuća koja se nalazi u samom centru, očuvana je i stara kuća popa Vesa Protića, zatim kuća Stojića.

Sve ostalo što je podignuto u Guči novijeg je datuma i većim dijelom građeno poslije Prvog svjetskog rata. Dotada je bilo više starijih kuća. Tako se do prije tridesetak godina čuvala drvena sudnica u dvorištu sreske kuće i od drveta napravljena apsana.

Kuće su najprije podizane od brvana i čatme, iste onakve kave su bile i u Selo Guči i susjednim selima i kakve se delimično i sada čuvaju. Pokrivane su slamom i šindrom, a na kraju ćeramidom.

STANOVNIŠTVO

Straije i poznatije stanovništvo Guče su Protići (starinom od Hercegovine), Đurovići (od Sjenice), Broćići (iz Starog Vlaha), Šušići (starinom iz Crne Gore, Kolašina), zatim Novakovići, Dramlići, Ivanovići, Rnjaci i dr.

I pored toga što su mnogi Gučani varošani tek po nekoliko godina, a najviše par decenija oni su uglavnome ušli u varoški način života više negoli što su ostali pri seoskom. To je i sasvim prirodno, jer je doista mali period (uglavnom između sva svjetska rata) da se čovjek jednoga zanimanja, shvatanja i mentaliteta posve preobrazi."

Guča nekada, meštani kod kafane "Orijent"