Manastir sv. Nikole u Banji kod Priboja na reci Lim jedan je od najstarijih u Raškoj oblasti. Tokom, skoro deset vekova postojanja, ovaj manastir je jedno od najznačajnijih središta srpske duhovnosti. U njemu je 1219. godine Sveti Sava uspostavio jednu od prvih šest episkopija osamostaljene Srpske Pravoslavne Crkve i za prvog episkopa postavio svog najboljeg učenika iz Hilandara, Hristofora.

Ovaj manastir je bio i mauzolej znamenite vlastelinske porodice Vojinovića, imao je u svom sklopu bolnicu, školu, nekoliko puta je rušen i obnavljan, a u jednoj od crkava manastirskog kompleksa pronađena je jedna od najznačajnijih riznica crkvenih predmeta na prostoru Srpske Pravoslavne Crkve.

Manastirski kompleks čine tri crkve: sv. Nikole, Uspenja presvete Bogorodice, sv. Ilije, dva konaka i ostaci manastirskog bedema i kule.

Do sada nije tačno utvrđeno ko je i kada osnovao manastir sv. Nikole. Postoje posredni podaci da je manastir sa crkvom sv. Nikole dabarskog postojao kao ugledno monaško mesto na samom početku vladavine Nemanjića.

foto:panacomp

U Studeničkom tipiku (1207–1215) sv. Sava pominje manastir svetog Nikole u Dabru i svetog Georgija u Dabru, takođe tu piše da su u biranju igumana studeničke lavre pored igumana manastira Đurđevi stupovi, sv. Nikole u Toplici, sv. Nikole u Kaznovićima (manastir Končulić) i igumana Bogorodice gradačke učestvovali i igumani manastira sv. Georgija i sv. Nikole u Dabru. Zasada nema nikakvih dokaza da je u pitanju Nemanjina zadužbina, po mišljenju nekih istraživača, ovaj manastir je postojao pre njegove vladavine, tj. pre 1168. godine.

Postavlja se pitanje da li je manastir rušen pre istorijski fiksiranog datuma 1329. godine? U istoriji Raške XIII veka mnogo je događaja koji bi uslovili rušenje i obnavljanje manastira. To su upadi Mongola, Kumana, kao i česte i burne smene na prestolu.

M. Šakota kaže da je prema autoru Tronoškog rodoslova iz XVIII veka Stefan Uroš još pre svoje vladavine imao na celom telu svom neku gubu (kraste), od nje je bio isceljen, kroz san, javljanjem sv. Oca Nikole Mirlikijskog, koji mu naredi da se izmije u Banji koja teče blizu reke Lima u Raškoj, i tako umivši se isceljen je bio i zbog toga je nazvan hrapavi kralj. I kad je u Raškoj kraljevao podiže tamo manastir preveliki kod te banje, blizu izvora, u ime dobročinitelja sv. Oca Nikole, koji i danas vide oni koji tamo dodu, iako je inace zapusteo; i sad bolesnici koji tamo dodu, od te banje zdravlje pocrpe. U toj banji voda kao da je na vatri grejana. Narodna tradicija se podudara sa ovim tekstom.

Sredinom XIX veka A. Giljferding beleži da je srpski kralj Uroš I našao u ovom manastiru izlečenje od svoje bolesti zbog koje je i prozvan hrapavi i da je u znak zahvalnosti podigao pored izvora manastir.

Manastir sv. Nikola leži vrlo visoko na grebenu koji se proteže između Lima i njemu paralelnog Uvca, greben se zove Borje. Desno se vidi drugi greben, Bić ili Bihać, na čijem su se vrhu sačuvale, kako kažu, ruševine stare tvrdave Jagat ... Blizu manastira gotovo uza sam vrh grebena, izvire izvor čiste, tople vode, modre boje, temperature 25R. Kupanje u izvoru, kako su me uvjeravali, vrlo je ljekovito za kožne bolesti, i postojanje manastira je vezano za taj izvor. Giljferding, dalje, pominje i podatak da se u prošlosti ovo mesto zvalo Toplice, a tek kasnije Banja.

Ovo potvrđuje tridesetak godina kasnije Nićifor Dučić.

Po kazivanju Prokopija Bujišića u manastiru se nahodio starinski zapis na mramornoj ploči u fasadi crkvenoj sa imenom ktitora i godinom kada je manastir sazidan, sve do njegove skorašnje obnove. A tada ga je hudi obnovitelj uništio urezavši na toj ploči svoje ime.
U Šematizmu Dabrobosanske episkopije za 1882. godinu piše da je hram sv. Nikole u Banji kod Priboja zadužbina Uroša III Hrapavoga.

Petar Mrkonjić (pseudonim Atanasija Pejatovića 1875–1903, istoričara, etnografa, slikara, profesora pljevaljske gimnazije i školskog nadzornika) u opisu ovog kraja zabeležio je neke legende koje se vezuju za ktitorstvo Uroša I, priča se da je jedanput došao u Banju kod manastira srpski kralj Uroš sa svojim vojnicima koji su bili šugavi te se kupali u Banji. Kad su se vraćali natrag iz Banje, došavši u selo Kratove muke su im se prekratile, otuda selu ime Kratovo. Kad su došli u selo Rutoši, kraste od šuge su im se zarutile, te otud i ime selu Rutoši, a kad su došli u Radoinju tu su sasvim izdravili pa se zaradovaše te otud i selu ime Radoinja. Isti autor pominje nekoliko priča o dva brata Nemanjića i sestri koji su sazidali manastire Mileševu, Banju i Ogrkovlje.

Ova priča ima logike jer se zna da je manastir Mileševu podigao kralj Vladislav, čiji brat jeste bio Uroš I i oni su imali sestru Komninu koja je možda podigla ovde treće pomenuti manastir koji za sada nije identifikovan.

Ova crkva predstavlja tip razvijenog upisanog krsta u pravougaonik. Prema knjizi M. Šakote, radi se o jednobrodnoj građevini sa pripratom i egzonarteksom u obliku otvorenog trema sa lucima.

Iznad priprate se nalazi kupola koja stoji na kubetu, na desnom zidu nalazi se ulaz u crkvu Uspenja. Iz priprate se ulazi u naos, koji ima četiri stupca na kojima stoji kupola sa kubetom. Na naos se nadovezuje tročlana oltarska apsida.

U južnom zidu naosa su dva akrosoluma. U istočnijem, gde je pretpostavlja se bio grob obnovitelja Banje – Nikole III, dabarskog episkopa, nalazi se nadgrobna ploča od mermera sa isklesanim krstom. Ista autorka navodi da se na podu u sredini crkve nalazi amvonska ploča od ružičastog mermera sa isklesanim predstavama dvoglavog orla. Vrata na severnom zidu su otvorena kasnije.

U centralnoj apsidi nalaze se sedišta sa četiri stepenika za sedenje dabarskih episkopa u toku bogoslužanja. Šakota napominje i da su freske u đakonikonu iz XIV veka, a u priprati iz XVI veka.

Priprata je sazidana zajedno sa crkvom. Sadašnja kupola je iz XX veka dok je stara, poznata sa fotografija, bila slepa i niža od sadašnje. Autorka knjige Manastir sv. Nikole u Banji kod Priboja navodi da je naos ove crkve popločan 1973. godine pločama od ružičastog mileševskog mermera, dok se u priprati još uvek nalazi pod iz 1853. godine od nadgrobnih kamenih i mermernih ploča, od kojih neke imaju i natpise.

Crkva sv. Nikole ima dužinu oko 27 m i širinu 12,5 m. Iako pominje 13 prozora, Dionisije Popović, prvi opisivač manastira i njegovih crkava ih nabraja samo devet: bifora i tri prozora na severnoj fasadi, bifora i dva prozora na oltarskom delu, bifora na zapadnoj strani i tri prozora na južnoj fasadi.

Iguman manastira Banje Dionisije Popović o ovoj crkvi kaže" ... Velika cerkva ima širine: 20 aršina i dužine 43 arši-na. Kada gledaš, izdaleka od južne strane vidi se edna velika okruglos(t) i belina, ko neke velike stene beli se...Velika cerkva ima 13 penđera, koi e iedan na oltaru, 1 na proskomidii 1 na parasporu, 2 na dve pievnice,
4 pod onim svodovima što drže kube veliko. Priplata stoi prizidana uz veliku cerkvu. Na tri stupa što drže priplatu dva svoda. Na sredi iednomalo kube. Na njemunema penđera. Više priprate na velikoj cerkvi imaju 2 penđera. Na priprati imaju troja vrata od drvenie velgreda đe se ulazi."

Cerkvena vrata su o(d) drveta, oko vrata e lepo izrađeno od beloga kamena, ima neki grana na kamenu izrezano. U cerkvi su unutra 4 stupa ko 4 direka uz duvar.

Na tim stupovima stoe 4 svoda unakrst, na svodovima stoi veliko kube a nema penđera, to se zove ženska crkva. Iz te ima vrata u malu južnu cerkvu. Vrata muške cerkve – oko vrata beli kameni direci lepo izrađeni.

Citat je pruzet iz Priloga poznavanju manastira sv. Nikola, koje je 1971. godine napisala Mirjana Šakota.