Manastir Vitovnica nalazi se na jednom uzvišenom platou na desnoj obali reke Vitovnice pri njenom izlazu iz klisure zvane Skop, a između dva visoka brda - Faca (istočno) i Urlaja (južno) i najvišeg vrha Sumorovac. Na koji metar od oltara diže se jedna okomita stena koja nadvišuje manastir i sprečava da ga sunce zadugo izjutra ogreje. Na toj steni, koja po Joakimu Vujiću: "manastiru za obgradu služi", mnogo je porušenih zidina i, kažu, porušenih kapelica. Na vrhu se nalazi jedna mala pećina, "ljudska je ruka nije nimalo doterivala ni ukrasila", a u njoj su se po predanju podvizavali monasi.

Ime manastira, se u srednjem veku javlja kao Vitelnica, Viteonica, Vitaonica, Vitomnica, Vitovnica. Ako je ime dobio po reci, onda u korenu reči leži imenica "vitl" koja označava točak koji voda okreće (npr. "vodenica sa dva vitla"), što upućuje na vodenice ili valjarice kojih je bilo na brzoj planinskoj reci. Međutim, ime se može izvesti i iz glagola "vitati" - obitavati, boraviti, gnezditi, što upućuje na gostionicu ("vitalnica") ili na sam manastir koji se u srednjem veku naziva "vitalište inoka", tj. obitavalište monaha, a to je isto što i reč "obitelj", kako se manastirska bratstva nazivaju u bogoslužbenim činovima.

Sigurnih podataka o vremenu izgradnje manastira nemamo, jer nedostaje osnivačka povelja, ktitorski natpis ili ktitorska kompozicija. Nesumnjivo, ovo je posle Trške crkve - najstarija crkva u Braničevskoj eparhiji. Dvojezični natpis (starosrpski i jermenski) na kamenu uzidanom u severni zid dozidanog dela crkve, govori o crkvi svetih apostola Petra i Jakova koju je 1218 godine podigao Vlado sin Babugov.

Natpis nameće dva pitanja na koje postoje različiti odgovori. Prvo, odakle potiče ovaj kamen? Po jednima, nađen je na istom mestu prilikom obnove crkve, po drugima donet je sa nekog starog crkvišta u selu Ždrelu. Mnogi naučnici prihvataju da potiče sa starije vitovničke crkve. Drugo je pitanje, koje je nacionalnosti Vlado: Srbin, Bugarin ili Jermenin? Prisustvo više slova tankog "jer" u natpisu upućuje na srpski pravopis. Danas je prihvaćeno mišljenje da je severna srpska granica u vreme Stefana Prvovenčanog bila na Dunavu, jer Studenički tipik propisuje da se za godišnje parastose ktitoru donosi riba iz Zete i sa Dunava. Logično je pretpostaviti da je Dunav bio u srpskoj državi kao i Zeta. Kasnija tradicija, kako u samom manastiru tako i u okolnim selima, vezuje Vitovnicu za srpskog kralja Milutina koji je ove prostore konačno pripojio Srbiji. Moguće je da je ovaj veliki zadužbinar obnovio staru crkvu, ili samo zapovedio da se obnovi, jer se u jednom prošlovekovnom zapisu kaže: "sozdan bist ... poveljenijem blagočestivago kralja serbskago Milutina".

ISTORIJA Za svo vreme trajanja srpske srednjevekovne države, nemamo nikakvih podataka o ovom manastiru. Pominju ga tek turski popisi. Popis iz godine 1537. kaže da u manastiru Prečiste na reci Vitovnici žive dva monaha, a obaveze manastira prema sultanovoj blagajni iznose 400 akči. Sledeći popis locira manastir kod sela Vitovnice. U njemu žive tri monaha a obaveze su mnogo uvećane i iznose 1.678 akči. Nesumnjivo da je manastir u materijalnom pogledu dobro stajao, jer je 1557. godine u vreme igumana Makarija, čuveni zlatar Vuk Kondo okovao zlatom vitovničko evanđelje. Manastir je i narednih decenija napredovao iako je teško objasniti kome i čemu treba da zahvali. Tako popis iz vremena sultana Murata III, beleži da u manastiru živi 6 monaha, a obaveze iznose 2.500 akči. Sređene materijalne prilike, dobar starešina i vredno i vešto bratstvo, obogatili su manastirsku biblioteku prepisima mnogih knjiga. Istoriju manastira kroz čitav XVII vek možemo da pratimo kroz zapise na manastirskim knjigama. Seobe krajem XVI veka pod Arsenijem III, i u narednom veku pod Arsenijem IV, raznele su vitovničke knjige na razne strane: jedan psaltir iz 1661. godine nalazi se u Narodnoj biblioteci, jedna knjiga iz 1619. u Kijevu, jedna u patrijaršijskoj biblioteci u Sremskim Karlovcima, jedna knjiga iz 1628. u manastiru Pakri, itd. Seobom je i pečat vitovničkog igumana Visariona iz 1703. godine, dospeo u manastir Krušedol, a srebrna čaša - rad kujundžije Luke iz Ćiprovca iz 1662. godine - nalazi se u Bešenovu. Tu se nalazi i pomenuto, zlatom okovano evanđelje iz 1557. godine. Činjenica da su knjige i bogoslužbeni inventar manastira Vitovnice rasuti na sve strane, pokazuje da se vitovnički monasi u zbegovima i seobama nisu držali zajedno već su se rasuli i pridruživali bratstvu drugih manastira. Zanimljivo, vitovnički monasi se i u izbeglištvu trude da bogoslužbeni inventar uvećaju i obogate, pa u Sent Andreji okivaju u zlato jedan krst.

U vreme austrijske okupacije severne Srbije (1718-1739), egzarh Maksim (Ratković) posetio je Vitovnicu i ostavio opis manastira u kome uz igumana ima samo dva monaha. Za crkvu kaže da je "drevna" (tj. stara), crepom pokrivena a ispred crkve se nalazi "šator od drveta" pod kojim verovatno podrazumeva pripratu. Veoma je dobro snabdeven knjigama, delom štampanih u Rusiji, ali i sa mnogo rukopisnih: 10 mineja, 2 evanđelja, po 1 triod, "plačevnik", žitije svetih, Zlatoustove besede, besede Jefrema Sirina i Otačnik. Solidan je i inventar: svilene odežde, putir, diskos, kašičica, zvezdica, pojas, pavta i 2 kandila - sve od srebra. Iguman Danilo bio je učesnik crkveno-narodnog sabora u Sremskim Karlovcima 1735. godine. U vreme Kočine krajine, manastir je stradao od Turaka. Tada je popaljen i kelije su mu srušene do temelja. Potom je bio toliko zapušten da je seoska stoka u njemu obitavala.

Već od vremena Karađorđeva monasi i seljaci su počeli da ga postepeno opravljaju. Prvu obnovu manastira obavio je Ilija Dobrilović, trgovac iz Bistrice, ali nemamo podataka o tome koga je obima ona bila i na šta se ta opravka odnosila. Sledeću obnovu vrše: Paun Matejić iz Melnice, buljubaša Petra Dobrnjca a posle vojvoda mlavski, koji je pripratu dozidao, i Stevan Dobrnjac, brat Petrov, knez moravski u vremenu 1815-1821 sa sedištem u Požarevcu, koji je na starim temeljima obnovio konak sa dve sobe i kuhinjom. Prava obnova izvršena je tek u vreme kneza Miloša i to pred kraj njegove prve vlade. Od 1837. godine kada su podignute neke zgrade, počinje vaskrsavanje i uspon Vitovnice, da bi 1856. godine manastir bio kompletno obnovljen. Tada je obnovljena crkva, dozidana priprata sa zvonikom, postavljen pod od mermera, a cela crkva pokrivena "belim" tj. pocinkovanim limom. U samoj crkvi živopisane su sve površine. Taj su posao obavila braća Milija i Ivan Marković iz Požarevca, za 100 cesarskih dukata. Ikonopisom su se bavili i njihovi sinovi Radovan i Nikola, a često su im se pridruživali Dimitrije Postniković i Janko Lazarević. Novi konak izgrađen 1850-51. godine stajao je manastirsku kasu oko 8.000 groša. Ispred crkve je podignuta česma.

Prilikom ovih radova podignuta je jedna zgrada od tvrdog materijala izvan manastirskog kruga, u čijem su prizemlju smešteni: školska učionica, stan za učitelja, kuhinja i prenoćište za đake, a na spratu dve sobe za "sreskog starešinu kad u narodnom poslu izađe, a i za drugog kojeg otmenog gosta". Škola je bila zaista potrebna jer ranije nije postojala. Zidana je manastirskim troškom, a narod je dao pomoć u materijalu i radu. Pokretačka snaga i duša svih ovih radova bio je iguman hadži Stefan, koji se trudio oko svih poslova. Sve je finansirano iz manastirske kase.

Ove obimne radove omogućila je i velika ljubav okolnih meštana prema ovoj svetinji, kao i solidna materijalna baza stvorena u ovom veku. Treće decenije XIX veka manastir je još uvek plaćao spahiji desetak, a osamdesetih godina istog veka imao je 470 hektara obradivog zemljišta s prihodom od 610 dinara; 1.165 hektara planine koju je izdavao u popašu i skupljanje suvih drva za 3.409 dinara; kafanu i dućan koji su donosili 1.200 dinara; 3 vodenice, nekoliko kuća, itd. Radi boljeg sagledavanja materijalne moći, izvršićemo neka upoređenja. Sa godišnjim prihodom od 15-20 hiljada dinara, Vitovnica je bila jača od slavnih vladarskih zadužbina Ravanice i Manasije, nešto malo jača od crkve smederevske, a pet puta jača od crkve požarevačke. Godine 1886. manastir je dao 150 dinara "na ratne celji", tj. pomogao državnu blagajnu iscrpenu vođenjem rata sa Bugarskom i Turskom. Ali već krajem te decenije počelo je opadanje manastira, izazvano lošim gazdovanjem, raseljavanjem bratstva i poplavama. U drugom svetskom ratu manastir je loše prošao. Po pričanju bratstva, zbog njihove odanosti monarhiji, "domaći komunisti" su zapalili manastir, ubili monaha Hrizostoma, rodom iz Rače, jeromonaha Mardarija i monaha Savu, o čemu govori i mermerna ploča. Posle rata nacionalizovano je mnogo manastirske imovine, kafana, dućan i ostalo. Ostavljen je samo agrarni maksimum. Pored nacionalizacije, naneta je razna druga šteta, odnešeno mnogo građevinskog materijala spremljenog za podizanje novih objekata i sl.

CRKVA Manastirska crkva posvećena Uspenju presvete Bogorodice, nosi na sebi trag bar tri obnove, što je najbolje vidljivo na fasadama. Prvobitnost crkve sačuvana je samo u temelju, i oltaru koji je svakako prvobitni.

Arhitektura Osnova crkve u obliku krsta upućuje na vreme kralja Milutina. Spolja petostrana oltarska i trostrane pevničke apside, a iznutra polukružne, takođe pokazuju srodnost sa nekim crkvama iz Milutinovog vremena. Nad centralnim delom uzdiže se osmostrano kube, oslonjeno na pilastre koji su naglašeni u arhitekturi. U prošlom veku dozidana je sa zapadne strane priprata sa zvonikom. Crkva je zidana od tesanog kamena poređanog naizmenično sa redovima cigle. Dozidani deo zidan je na isti način, ali bez nekog reda u upotrebi materijala.

Živopis Prvobitni živopis nije sačuvan, izuzev u kupoli, ali i njega su braća Marković popravljala, pa je izgubio prvobitni karakter. Tu su prikazani Gospod Savot okružen anđelima, a niže u tamburu kubeta uobičajeni prikaz proroka. U pandatifima su predstavljeni evanđelisti sa svojim simbolima. Boje su žive, a ljudske figure vešto i prirodno izvedene. Braća Marković u slikarstvu uglavnom slede akademski izraz sa romantičarskim prizvukom. Njihov rad u Vitovnici ne odlikuju ni boje, niti skladnost ljudskih figura, kojima nedostaje proporcionalnost. U oltaru , u donjoj zoni, predstavljena je scena služenja Svete Liturgije. Iznad je Bogorodica "višaja nebes", desno od nje scena Penjanje na Golgotu, a iznad ove Avramova žrtva. Levo su predstavljene scene Molitva u getsimanskom vrtu i Lestvica jakovljeva. U apsidi južne pevnice prikazano je Vaskrsenje Hristovo sa stražom oko groba, a ispod sveti velikomučenici Georgije i Dimitrije i sveti lekari Kozma i Damjan. U apsidi severne pevnice predstavljeno je Preobraženje Hristovo sa Mojsijem i Ilijom i apostolima učesnicima ovog događaja, dok su ispod sv. mučenici. Na ostalim zidovima predstavljeni su događaji iz Hristovog života i svetitelji, među kojima i slovenski učitelji Kirilo i Metodije, kao i Sveti Sava.

Ikonostas je urađen 1854. godine prilogom nekoliko vernika iz Petrovca, Dubočke i drugih okolnih mesta. Na njemu ima starijih ikona iz 1831. kao i mlađih iz 1894. godine.

ZGRADE Manastirski kompleks menjao je svoj izgled i sadržaj tokom duge i burne istorije. Danas ima tri konaka:
STARI konak je prizemna zgrada sa nekoliko soba za poslugu i goste.
VELIKI konak, podignut 1960. godine od čvrstog materijala, ima u prizemlju kapelu posvećenu Blagoveštenju u kojoj se vrši bogosluženje tokom zime, a na spratu sobe za episkopa, igumana i tri kelije za bratstvo.
NOVI konak ima u prizemlju i na spratu ima šest odeljenja za prijem gostiju.

ARHIMADRIT TADEJ - U selu Vitovnici se za vreme prvog svetskog rata 1914 godine rodio u imucnoj i obrazovanoj porodici decak po imenu Tadej Strbulovic.