Najstariji podatak o ovom manastiru sačuvan je u Vrdničkom pomeniku s kraja 16. veka. Drugi podatak je iz 1726. godine (Arhiv Mitropolije beogradske), odakle se vidi da se u Drači učio i zamonašio pop Josif iz Rakovice. Treći je iz 1731. godine. Te godine je kao delegat sveštenstva iz Kragujevca i okoline, na crkveno-narodnom saboru u Sremskim Karlovcima, prisustvovao iguman Leontije, starešina manastira Drače.
Istorija, arhitektura, slikarstvo
DračaKompleks manastira Drače nalazi se desetak kilometara zapadno od Kragujevca, u kotlini Dračke reke, na padinama brda Rujevice. Prema predanju, na mestu sadašnje crkve postojao je srednjovekovni hram podignut krajem XIV veka, u kome je živeo i umro svetogorski monah i svetitelj, prepodobni Jov. Da nije reč samo o narodnoj tradiciji, svedoče ostaci groba monaha Jova iz Prekopeče kod crkve; tragovi starijih fresaka ispod živopisa iz 1735; godine: vrlo kratko vreme podizanja današnje crkve u vreme Staniše Mlatišume, od 27. maja do 6. oktobra 1734, što ne može biti ništa drugo nego obnova. Draču poznaju i turski popisi XVI veka, kao manastir Svetog Nikole kod sela Dračice u nahiji Lepenici.
Tokom XVIII i XIX veka manastir je značajan duhovni i kulturni centar ovog dela Srbije. U vreme Kočine krajine monasi Drače bili su na strani Austrije, pa se i sam Koča Anđelković u njemu jedno vreme krio, zbog čega je manastir teško stradao. Nešto kasnije, u prvoj polovini XIX veka, Toma Vučić Perišić obnovio je manastirske konake i sagradio dvospratni zvonik na zapadnom delu crkve. Nekoliko godina, u trećoj i četvrtoj deceniji XIX veka, Drača je bila mirska crkva, da bi 1845. potpala pod upravu manastira Vraćevšnice, i u tom statusu bila do 1851. godine. Od 1958. godine, kada upravu preuzima igumanija Jelena (Jokić), Drača je ženski manastir.
Crkva u Drači, po svojoj osnovnoj koncepciji, sklopu, rasporedu prostora i dekorativnoj obradi fasada pripada zakasnelim odjecima moravske arhitekture. Osnova je izduženog oblika, sa jasno izraženom pripratom, naosom i oltarskim prostorom. Bočno su postavljene pevničke apside, koje polukružno izlaze u ravni podužnih zidova. Iznad centralnog prostora uzdiže se osmostrana kupola. Priprata na zapadnom delu crkve je pravougaone osnove zasvedena poluobličastim svodom, koji je sa severne i jućne strane prihvaćen prelomljenim lucima. Sa južne strane je akrosolijum sa grobnim sarkofagom prepodobnog Jova. Na zapadnom delu je ulazni portal sa slikanom lunetom i freskom svetog Nikole. Crkva je sa svih strana oplaćena pravilno tesanim kvaderima od žućkastog kamena peščara. Između vodoravnih redova kvadera postavljen je po jedan red opeka, koji se smenjuju do krovnog venca. Vrlo lepa struktura štokovanog kamena i polihromija materijala fasadama daju slikovit efekat.
U XIX veku sa zapadne strane dograđen je spratni zvonik. U prizemnom delu je manji trem sa velikim lučnim otvorima, zasveden krstastim svodom, a na spratu kvadratni prostor za zvona. Toranj je koncipiran kao barokno zdanje i ističe se svojom visinom i vitkošću.
„Kako se čita sa natpisa iznad ulaznih vrata u naos crkve manastira Drače, hram je osvećen u doba cara Karla VI, za mitropolitovanja Vićentija Jovanovića, a u vreme kada se o Valjevskoj eparhiji starao Vladika Dositej Nikolić. Podizanje i živopisanje crkve platio je 1735. godine Staniša Marković Mlatišuma – viši (ober) kapetan i, uz Vuka Isakovića i Atanasija i Jovana Raškovića, jedan od zapovednika takozvane srpske milicije i istaknuti vođa pobunjenika neposredno pred drugu seobu Srba. Mlatišuma je, kao prijatelj i saradnik Patrijarha Arsenija IV, pre povlačenja na sever, a za službovanja u Kragujevcu, odlučio da deo imovine utroši na obnovu manastirskog hrama u neposrednoj blizini svoga obitavališta. Ikonografska svojevrsnost oltarske kompozicije Pričešća apostola s likom đavola na Judinim plećima, koju je nešto ranije (1726) zografska radionica majstora Davida iz Selenice izvela i u Moshopolju izuzetno je olakšala atribuiranje ovog jedinstvenog fresko kompleksa u srpskom zidnom slikarstvu XVIII veka. (Figura apostola Jude s đavolom na plećima, leđima okrenutog Hristu i njegovim učenicima, svojim dvokratnim pojavljivanjem skrenula je pažnju i dovela u vezu mlađi sa starijim spomenikom. Živopis manastira Drače, naime, mada nesigniran, sa ovom scenom kao autografom, već više od deset godina slovi kao samostalno ostvarenje Moshopoljaca čiji je učitelj, David iz Selenice /mesta kraj Valone u Albaniji/, između 1715. i 1735. godine bio prisutan na širem južnobalkanskom području /Sveta Gora, Kostur, Moshopolje, Bitolj/. Predstavljanje Jude adorsiranog svom Učitelju i dotadašnjim drugovima, zapaženo je, između ostalog, u svetogorskom slikarstvu XVI veka, ali Judina opsednutost đavolom sve doskora nije tumačena drugačije nego kao uticaj makedonskog folklora.) I kompoziciono ustrojstvo scene Isceljenje slepog u priprati crkve manastira Drače još je jedan pokazatelj o dugovečnosti obrazaca monumentalne zidne dekoracije bazilike Svetog Nikole u Moshopolju.
Jaka emotivna privrženost ovog grčko-cincarskog majstora i njegovih sledbenika svetogorskoj liniji neovizantijskog slikarstva, nije po automatizmu značila i odsustvo sluha za snažne umetničke zapadnoevropske talase – prevashodno one iz pravca Venecije koji su, zapljuskujući jonska ostrva, povremeno uspevali da se prbiju i do južnobalkanskog zaleđa. Zidno slikarstvo crkve manastira Drače – izvedeno za svega nekoliko meseci na izmaku jednog od dužih zatišja između uzastopnih austro-turskih vojni koje su se rasplamsavale posred srpskih zemalja – prava je mala likovna enciklopedija kako krajnjih mogućnosti jedne epohe na izdisaju, tako i otvaranja širokih vidika koje je sa sobom donosilo nastupajuće novo doba. Brisanje i potiranje prostornih granica između viševekovnom tradicijom uspostavljenih slikarskih zona i crkvenih kompartimenata otuda možda valja shvatiti kao neposrednu posledicu direktnog susreta dvaju, premda susednih, ipak oštro suprostavljenih svetova. (Odvajanje freskopisnih scena u Drači nije vršeno na uobičajeni način, bordurama, već je nizano stripoliko, a ilustrovanje pojedinih ciklusa, započetih u priprati, nastavljeno je u naosu, u pevničkom prostoru /martirijumi iz menološkog ciklusa/, ili se prilikom ilustrovanja, prelaskom sa zida na zid, menjao i horizontalni registar /legenda o prekrasnom Josifu/).
Dokazi da je ktitor obnovljene Drače, kragujevački kapetan Staniša Marković Mlatišuma, zaista imao krupne lične razloga kada se poduhvatio svog bogougodnog dela, osim u već obrazlaganoj sceni Pričešća apostola, počivaju i u svojevrsnoj ktitorskoj kompoziciji ili u predstavi koja to u stvari nije, ali bi se mogla svrstati u njenu upriličenu zamenu uzrokovanu posebnim razlozima. Naime, maketu hrama Drače u prvoj zoni na južnom zidu naosa, pridržavaju apostolski prvaci i temelji vascele Hristove Crkve, sveti Petar i Pavle u pratnji svetog Antonija Velikog. Neuglednost i grešnost pred Gospodom ktitora Drače, Staniše Markovića Mlatišume, nagnala je ovog istaknutog srpskog vojnika da svoj lik u ktitorskoj kompoziciji zameni likovima boraca za hrišćansku veru, a svoju porodičnu tragediju (umobolnost sve trojice sinova) pokuša da sumblimira patriotskim i bogoljubivim činom iskupljenja.
Izvođačka spremnost i okretnost sledbenika Davida iz Selnice ogleda se u zavidno revnosnom udovoljavanju posebnim zahtevima naručioca. Osim zaista besprekorne ktitorske kompozicije, živopiscima veći problem za prikazivanje nije predstavljala ni kompozicija vezana za čuda hramovnog patrona, svetog Nikole, rasprostranjena, ali popularna i među Cincarima i Rumunima. Radi se o sceni Sveti Nikola vraća vid svetom Stefanu Dečanskom, prikazanoj u formi privođenja Hristu iznad prozora na jućnom zidu između oltarskog prostora i naosa. (Na južnom, zapadnom i severnom zidu naosa teče izuzetno opširno ilustrovan ciklus iz života u čuda svetog Nikole. Brojem i izborom kompozicija, majstori iz Drače premašuju uputstva slikarima Dionisija iz Furne i živopišu čak deset scena.) Međutim, izuzev u odsustvu drveta sa tri grane u donjem levom uglu, pomenuta freska iz Drače u svemu je predstavljala kopiju istoimenog drvoreza Božidara Vukovića iz njegovog štampanog Prazničnog mineja (Venecija, 1538), što znači da se knjiga sa gotovim predloškom morala nalaziti u vreme živopisanja u manastiru. Tako su se grčko-cincarski freskopisci, u pogledu ovog izvornika pri korišćenju grafičkih uzora, našli rame uz rame sa srpskim ikonopiscima i minijaturistima (G. Stefanović-Venclović) svoga doba.
Za predstave u oltarskom (Bogorodica sa Hristom na prestolu okružena svetim arhanđelima, Božanstvena liturgija, Pričešće apostola, Poklonjenje arhijereja) i potkupolnom prostoru (Hristos Pantokrator, starozavetni proroci, četvorica jevanđelista, Sveti Ubrus i Keramida), kao i na ulaznoj luneti (Sveti Nikola na tronu), zapadnom zidu priprate (Deizis) i dobrom delu naosa (Veliki praznici, Uspenje Bogorodice /Smrt sa Vaznesenjem Bogorodice/) može se reći da, uz manja odstupanja, docnije ne iskoračuju iz ikonografskih pravila odomaćenih u poznom vizantijskom živopisu XVI veka.
Za preostali, pretežni deo programa unutrašnjeg zidnog ukrasa crkve manastira Drače mora se primetiti da je nastao vođen, verovatno, osnovnom bogoslovskom trijadološkom idejom o stradalništvu, čudotvornom Božijem posredništvu i spasenju.
Sve ostale scene i ciklusi u dračkom naosu i priprati – a njih je najveći broj – upadljivo ilustruju samo jednu jedinu temu: dosezanje večnog života i slave prethodnim ponižavajućim telesnim mučenjima i umiranjima („Sije se u sramoti, a ustaje u slavi; sije se u slabosti, a ustaje u sili; seje se tijelo tjelesno, a ustaje tijelo duhovno“ – 1 Kor 15, 43-44.) Reč je o neverovatnom broju snažnih, uverljivih i nezaboravnih biblijskih i apokrifnih martiroloških scena koje se pružaju kud god se baci pogled; one su ostavljale malo mesta za lirski izliv i pastoralni detalj za slikara, ili trenutak predaha i opuštenosti vernika. (U tom smislu male izlete u savremeni život predstavljaju barokni detalji s arhitektonskim kulisama /Rođenje svetog Nikole/ i onovremeni južnobalkanski kostimi svetih ratnika – duboka obuća od volovskih oputa zajedno sa višestruko obmotanim pojasevima o kojima vise /sveti Nestor/ ili su u njih zadenuti noževi /nepoznati mučenik/, ogrlice /ili brojanice/ i maramice.)
Kroz suprostavljanje neuobičajene množine starozavetnih kao pandana novozavetnim kompozicijama, južnobalkanski majstori zidnog slikarstva crkve manastira Drače kao da su želeli da osim svoje zanatske perfekcije iskažu i nesvakidašnju, veliku teološku učenost. Obnavljanje duha sazdanog po pravdi i svetinjama Novog zaveta, pretpostavljalo je odbacivanje pravila prvobitnog življenja starozavetnog čoveka (Efes 4, 22-24). Novi čovek bio je Hristos. Pokorevanje njemu značilo je istovremeno protivljenje đavolu, a približavanje Bogu značilo je i njegovo uzvratno približavanje ljudima (Jakov 4, 7-8). Kako se nebeski Car najpotpunije oponašao upravo strogim asketskim načinom života u kom se dobrovoljno prihvatala neprekidna smrt (svakodnevno umiranje), alegorije o idealnom monahu-mučeniku na zidovima manastirskih hramova bile su u funkciji neprestanog podsećanja na izdizanje nad smrtnim gresima. O ovim živim moralizatorskim slikama naročito je vodio računa Dionisije iz Furne u svojoj Erminiji. On u zografima manastira Drače dobija možda i najvernije sledbenike koji su se po upornom istrajavanju na planskom ilustrovanju herojskih dela istaknutih zavetovanih martira mogli meriti još samo sa najortodoksnijim krugovima svetogorskih zografa-monaha. Sasvim je prirodno što je neuobičajeno veliki broj starozavetnih scena i prikaza stradanja najistarnijih boraca za hrišćansku veru sa mnoštvom pitoresknih detalja (škorpion kao simbol đavola u sceni mučenja svetog Dimitrija) nagnao ranije istraživače živopisa manastira Drače da ga neposredno povežu s onovremenim prodorom zapadnjačkih slikarskih novotarija. Ipak, sada se čini izvesnijim da je posredi samo njihovo u teoriji (Dionisije iz Furne) i praksi (Sveta Gora) već ranije sprovedeno brižljivo i promišljeno ukrštanje sa onim izdancima drevne vizantijske slikarske baštine koji su prednjačili po svom tradicionalizmu i konzervativizmu“ (Prema: Lj. Stošić, Srpska umetnost 1690 - 1740, 99-104).
