Imena ljudi ili antroponimi pripadaju sloju najstarijih reči. U ovu kategoriju ulaze lična i porodična imena. Lična imena se dele na prava imena (Miloš, Miodrag, Petar; Milena, Milica, Marija), imena odmila ili hipokoristike (Mija ili Mijo, Mile, Mila ili Milo, Pera ili Pero; Mika, Mara) i nadimke (Brka/Brko, Zec; Gara, Čigra), a porodična - na prava (zvanična) prezimena, sekundarna prezimena (nezvanična, prema nekom novijem pretku; uglavnom se upotrebljavaju kod rodbine u užoj sredini) i porodične nadimke (Kovači, Drndari, Šarentorbići).
Prava lična imena mogu se po poreklu podeliti na tri kategorije: narodna, kalendarska i ostala. Narodna imena su, naravno, najstarija kategorija antroponima kod Srba. Napravljena su od reči koje žive ili su živele u narodnom jeziku. Po formi mogu biti prosta, dobijena transpozicijom odgovarajućih zajedničkih imenica (Vuk, Golub, Labud), izvedena od skraćenih imena (Milan, Miloš, Milun) i složena (Miodrag, Dragomir, Milivoj). U davna vremena postojao je i antroponimski tip ime-rečenica, koji je do danas dopro u slivenom obliku Dabiživ (da bi bio živ) ili Dabiživa (da bi bila živa). Imena su tokom nastajanja bila motivisana, odnosno, njima se izražavala neka želja, ali su vremenom, u svakodnevnoj upotrebi, gubila značenje i postepeno se tipizirala.
Crkva čuvala imena
Narodna imena su ispunjavala srpski antroponimski fond do primanja hrišćanstva, a zatim su, tokom čitavog srednjeg veka i turske vladavine, do danas, bila osnovica srpskog imenoslova, u kojem su kalendarske i druge pozajmljenice uvek predstavljale procenat koji nije mogao narušiti narodni karakter imenika. Za ovo, to jest za očuvanje narodnog imenskog fonda kod Srba, valja zahvaliti Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koja je imala veoma liberalan odnos prema izboru imena. Ovo se, inače, ne bi moglo reći za crkve mnogih naroda, koje su, bar u određenim razdobljima, priznavale samo kalendarska imena. Za primer treba pomenuti Hrvate, kod kojih narodna imena u potpunosti preovlađuju do Tridentskog koncila (trajao je od 1545. do 1563. godine), kada se na čitavom Zapadu, pa i kod Hrvata, uvodi kalendarski ili svetački imenoslov. (Hrvati će, inače, od kraja 17. veka početi da prevode imena iz kalendara, što će se naročito izraziti u vreme ilirskog pokreta. Danas su narodna imena normalna pojava kod Hrvata.) Katolička crkva je, dakle, nametala svetačka imena, što je činila i Ruska pravoslavna crkva. Od primanja hrišćanstva u Rusiji ruska narodna imena postepeno ustupaju mesto kalendarskim, koja će krajem 17. veka u potpunosti ovladati ruskim imenoslovom. (Tragovi narodnih imena kod Rusa sačuvali su se u prezimenima tipa Volkov, Zajcev.) Ruska deca će, naime, na krštenju dobijati ime sveca na čiji su dan rođena ili, na molbu rodirelja, drugo kalendarsko ime. Zahvaljujući takvoj praksi, kod Rusa je naj-češće ime Ivan (u kalendaru se javlja 170 puta, skoro, dakle, svaki drugi dan). Ali, vratimo se imenima kod Srba.
Prema ispitivanjima Milice Grković, koja je proučavala imena u Dečanskim hrisovuljama (1330. godina), 90 odsto imena na području Dečanskog vlastelinstva su narodna. (Slična situacija je, prema istraživanjima iste autorke, i u drugim nemanjićkim poveljama.) Autorka ih po formi deli na složena (Bratoljub, Dabiživ), samotvorna (Ban, Vlk, odnosno Vuk), izvedena (Milan, Miloš) i gramatički tip hipokoristika (Boža, Rade, Bogo). Najviše imena postalo je od osnova Bog, brat, drag, mil, rad, voj i hrana. Interesantna je i semantika ovih imena, koja obuhvata nazive životinja (Bikovac, Vuk, Jež, Lisica, Medved), ptica (Vran, Golub, Kraguj), biljaka (Božurin, Kupusac, Lilijan, Loza), zatim vatru (Viganj, Žarilo), prirodne pojave (Vremac, Zoran, Zorislav, Mećavac), metale (Gvozdij, Zlatoje), mesto rođenja (Dubravac Gora), broj (Prve, Prvota, Prvoš), terminologiju srodstva (Brat, Bratanac, Bratač, Bratoslav, Dedoš, Sestronja), anatomsku leksiku (Glavatac, Zub, Zubač, Grdnos, Okoje, Prstac, Šakoje, Ušoje), nazive boja (Beloš, Belša, Belac, Črnoglav, Črnel), negaciju (Nenad, Nenada, Nenadej, Nerad), opisne prideve (Brz, Brzota, Veselko, Golem, Dobrota, Dobroš, Dragan, Drageta, Junak, Junota, Kosmatac, Krasa, Krasil, Krasimir, Lepčin, Lepotić, LJuban, LJupko, Milko, Miloje, Miluj, Milja, Mladen, Radič, Hrabre), ime Božje (Bogdan, Boguživ, Bogo), slovenski panteon (Hrs, Črtalo), etnonime (Bugarin, Vlah, Grk, Kumanin, Sasin, Ugrin), društveni položaj (Rob, Roban, Hlap), zanimanje (Vezilija, Zlatar, Kovač), nazive predmeta (Britva, Rešeto), apstraktne pojave (Div, Dušan), i profilaktičnost neobuhvaćenu prethodnim kategorijama (Dobiživ, Žival, Vragooča, Golozlo, Gruban, Grube, Grdoš, Zavida, Zlomanica, Mrša, Mršten, Tvrdan, Tvrde, Tvrdoje, Stajka, Stajko, Stanilo, Rastoje).
Narodna imena kod Srba preovlađuju i na početku turskoga doba, o čemu je u više studija pisao Mitar Pešikan. Istina, udeo kalendarskih imena tada je nešto veći nego u doba Nemanjića, ali imenoslov i dalje zadržava u osnovi narodni karakter. U Drenici su, primera radi, 1455. godine najčešća imena Radoslav/Radislav, Bogdan, Božidar, Vukašin i Miloš, a najčešće osnove Rad-, Bog- i Vuk-. Udeo srpskih narodnih imena je 72,6 odsto. (I za nemanjićki period i za tursko doba davana su samo muška imena, jer su ženska veoma retka, pošto su popisivane samo udovice (poreski obveznici).
Narodna osnova srpskog imenoslova sačuvana je, s izvesnim razlikama od kraja do kraja, do danas. Za primer valja dati uzorak zapisan pre dvadesetak godina u dva sela Metohijskog (Pećkog) Podgora (Crkolez i Banja), gde među petnaestak najčešćih imena nema nijednog kalendarskog: Nedeljko, Milomir, Milosav, Radomir, Milić, Radenko, Dragiša, Dragomir, Zoran, Milan, Milivoje, Miloš Radojko, Radoslav, Rajko, Ranko i Sretko. Kao što se iz primera vidi, sačuvana su lepa srpska narodna imena, ali je poslednjih decenija imenoslov dosta natrunjen.
Đukanda i Đurđešilo
Kalendarska imena, videli smo, nikada nisu osvojila srpski imenoslov. Ona su, dakle, do danas ostala samo njegova dopuna. Potiču iz raznih jezika, ali ih je najviše grčkih i grciziranih. Srbi su ih dobili od Grka putem primanja hrišćanstva, ali je poznato da su naši preci i pre krštenja Slovena, zahvaljujući izmešanosti s Grcima, sporadično prihvatali njihova imena. Ove pozajmljenice su, naravno, s obzirom na različite jezičke sisteme, morale da se prilagode našem jeziku, zbog čega su se u nekim slučajevima srpski ekvivalenti toliko udaljili od izvornika da se na prvi pogled ne mogu ni dovesti u vezu s njim. (O adaptaciji grčkih i grciziranih imena postoji knjiga Radojice Jovićevića Lična imena u staroslovenskom jeziku.)
Za primer valja izložiti srpske varijante i njihove derivate grčkog imena Georgios ("zemljoradnik"): Georg, Georgij, Georgija, Georgije, Đoja, Đoka, Đokan, Đoke, Đokica, Đoko, Đola, Đolaš, Đole, Đolo, Đolje, Đona, Đono, Đora, Đorgo, Đorđa, Đorđan, Đorđe, Đorđen, Đorđenko, Đorđij, Đorđija, Đorđije, Đorđilo, Đorđo, Đore, Đorko, Đoro, Đoca, Đoša, Đošo, Đura, Đuran, Đuza, Đuja, Đujan, Đujić, Đujo, Đuka, Đukan, Đukanac, Đukanda, Đukica, Đuko, Đula, Đulaš, Đule, Đulje, Đune, Đura, Đuradije, Đurađ, Đuran, Đuras, Đurac, Đuraš, Đurašin, Đuraško, Đurđan, Đurđe, Đurđen, Đurđešilo, Đurđijan, Đurđije, Đurđina, Đurđica, Đure, Đureta, Đurika, Đurin, Đurina, Đurislav, Đuriđ, Đurica, Đuriša, Đurka, Đurko, Đuro, Đurota, Đusa, Đuto, Đuša, Đuše, Đuđo i dr. (Citirani oblici uzeti su iz Rečnika ličnih imena kod Srba Milice Grković, u kojem ima još izvedenica od domaćih varijanti grčkog imena Georgios, ali i mnoštvo ženskih antroponima napravljenih prema njima). Nije naodmet ovde pomenuti i ekvivalente ovog grčkog imena u drugim jezicima: Georgije (Jurij, Jegorij, Jegor) kod Rusa, Georgi kod Bugara, Juraj kod Slovaka, Jirži kod Čeha, Ježi kod Poljaka, Đorđo kod Talijana, Žorž kod Francuza, Horhe kod Španaca i Portugalaca, Yory kod Engleza, Đerđ kod Mađara i sl.
I ostala kalendarska imena prilagođavaju se srpskom jeziku. Da pomenemo još biblijska imena hebrejskog porekla Mihailo ("sličan Bogu") i Danilo ("Bog je moj sudija"), do nas dospela preko grčkog jezika, koja se javljaju u više varijanti, da ne navodimo i izvedenice: Mijail, Mijaile, Mijailo, Mijajle, Mijajlo, Mikail, Mikaile, Mikailo, Mikajle, Mikajlo, Mihail, Mihailo, Mihal; Danijel, Danil, Danile, Danilo. Kod prvog od ovih dvaju imena uočljive su dijalekatske zamena glasa h sa j i k odnosno glasa i sa j, a kod oba - dijalekatski završetak -e prema književnom -o. U svakom slučaju, preporučljive su forme Mihailo i Danilo, dok ostale valja izbegavati prilikom nadevanja imena, a u slučajevima kad su i one nadenute, ali još nisu ušle u administraciju - dobro ih je zameniti preporučenim oblicima. Valja, dakle, dok god nije prekasno, misliti na činjenicu da ime čoveka prati kroz čitav život. U tom smislu treba se odnositi i prema adaptiranim pozajmljenicama i opredeljivati se za one koje su u skladu sa normom u jeziku.
Drug Kombajn Traktorovič
Treba istaći da kod Srba nisu retki ni prevedeni oblici. Za primer neka posluže prevedenice sa grčkog Božidar (Teodoros) i Bogoljub (Teofilos), koje u našem narodu žive naporedo s varijantama izvornika kao što su Teodor, Tiodor, Todor i sl., odnosno Teofil, Teofilo, Tofil, Tofilo i sl. Tako će se desiti da braća nose imena Teodor i Božidar ili Teofil i Bogoljub, a da i ne znaju da se, u stvari, radi o istom imenu, odnosno o adaptiranom grčkom izvorniku i srpskoj prevedenici.
Uvek su postojala i pomodna imena, bilo domaća bilo ona koja su do nas raznim putevima dolazila iz stranih jezika. U srednjem veku je, na primer, zahvaljujući uticaju književnosti, kod Srba bilo popularno ime Oliver. Na isti način, uticajem literature, može se objasniti današnja popularnost imena Nataša, dok je ime Svetlana (poznato kod Srba još od kraja prošlog veka) popularizovala sredinom našeg veka ćerka Josifa Visarionoviča Staljina. Posleratni film "Slavica" i pesma s kraja pedesetih godina "Marina" učinili su da imena Slavica i Marina postanu veoma česta. Na srpski imenoslov uticale su razne ličnosti, pa danas u Šumadiji ili Metohiji srećemo Silvane (po Silvani Mangano), Žakline (po Žaklini Kenedi), Valentine (po Valentini Terješkovoj) i druga imena dobijena po poznatim ličnostima. Na naš onomastikon utiču, dakle, ličnosti iz raznih krajeva sveta i raznih profesija, i to ne samo ličnim imenom nego i prezimenom ili nadimkom. Tako je posle Drugog svetskog rata srpski imenoslov "obogaćen" i prezimenima sovjetskih vođa Staljin (prema gruzinskom Yugašvilji) i Kosigin i nadimkom šefa jugoslovenske partije i države i vođe nesvrstanog sveta Tito. (Staljin je "obogatio" i rusku toponimiju, a Josip Broz srpsku. Posle Staljinove smrti Staljingradi ustupaju mesta Volgogradima. Titogradi i Titova Užica, preimenovanja gradova iz početka Brozove vladavine, žilavo su se branili. Oni su, valjda "zbog specifičnosti naših puteva", posle vođine smrti pojačani Titovim Vrbasima i Titovim Mitrovicama.)
Naš tradicionalni imenoslov naj-više je natrunjen od završetka Drugog svetskog rata do danas. NJegovo zagađivanje je počelo unošenjem u onomastikon pomenutih savremenih vođa pod uticajem istih, ali daleko drastičnijih, pojava u ruskoj antroponimiji posle Oktobarske revolucije. Tu drastičnost kod Rusa, koji su do 1917. godine dobijali samo kalendarska imena, karakteriše poplava neukusa, oličena u imenovanju ljudi nazivima svega i svačega - od političkih pokreta i njihovih vođa do tehnoloških dostignuća i predmeta iz svakodnevne upotrebe. Za davanje imena kod Rusa od Oktobarske revolucije, naime, nije više nadležna crkva, nego ta uloga pripada državi. Roditelji od ovog datuma mogu detetu dati, kao i ranije, kalendarsko ime, ali i bilo koje drugo: pozajmljeno ili skovano. Smatra se da je u ovom periodu ruski imenoslov "obogaćen" za oko 3000 imena. Antroponimi sada nastaju, na primer, od naziva iz Mendeljejevljevog Periodnog sistema elemenata (Radij), od toponima (Ararat), od svih naziva meseci, matematičkih termina (Algebrina), raznih mašina (Traktor, Kombajn), revolucionarnih parola (Roblen - skraćenica od "rodio se da bude lenjinovac", Lorieks - "Lenjin, Oktobarska revolucija, industrijalizacija, elektrifikacija, kolektivizacija, socijalizam") i sl. U isto vreme nastala su kod Rusa imena tipa Cas ("Centralno apotekarsko skladište") ili višečlana, kao Belaja noč i Artiljerijskaja akademija i polusloženice tipa Serp-i-molot ("srp i čekić"), Dognat-Peregnat" (prema paroli iz tridesetih godina "dostići i prestići Ameriku") i dr. Mnoštvo je sličnih oblika, ali ih je ruski onomastikon uglavnom odbacio, a mnogi nosioci ovakvih i sličnih kovanica odavno su promenili ime i vratili se imenoslovu koji je u skladu sa tradicijom. Na žalost, sredina pamti, pa često i insistira na onome što pojedinac želi da preda zaboravu i od čega bi hteo da pobegne "kao đavo od krsta". Srećom, sve "zeman gradi, zeman razgrađuje", te nećemo sresti Rusa koji se zove, na primer, Kombajn Traktorovič Casov niti Srbina s imenom i prezimenom Tito Staljinović.
Iz razloga, to jest želje da se "stane" s rađanjem ženske dece, ili da se kaže da je devojčica "dosta" i da se počnu rađati muška, češće se daju imena kao Stana, Stanija, Stanica, Stanka, Stanomirka, Dostana i slična. Zahvaljujući ovoj pojavi u severnoj Metohiji je neuporedivo više ženskih nego muških imena na stan.
Kod vladike Radeta
Srpski imenoslov doživeo je poslednjih godina više promena nego ikada ranije od primanja hrišćanstva. (Primera radi, valja podsetiti da su Srbi u dugom periodu turske vladavine, koji se u nekim krajevima protegao na pet vekova, primili od Turaka tek nekoliko imena, kao, na primer, Šaban, Sinan, Turčin ili Sultana.
Svi ovi i slični antroponimi, osim poslednjeg, ulazili su u naš imenoslov kao zaštitni, to jest - detetu je davano "mrzno ime", kako bi ga zlo, koje odnosi samo ono što je milo, mimoišlo. Naravno, ovo se ne odnosi na islamizirane Srbe, koji su od osvajača s islamom primili i imena.) Te promene ne karakteriše samo pominjani neukus nego i oblička neuklopljenost u jezik.
U novije vreme, pod uticajem zapadnih jezika, javljaju se i ženska imena na suglasnik, kao, na primer, Katrin, koja se ovim likom ne uklapaju u srpski jezički sistem, te se menjaju kao imenice ženskog roda na -a (genitiv Katrine, dativ Katrini itd.). Još veću nevolju i zbrku u jeziku prave oblici na -i, kao Miki, Zoki, Negi i sl., koji se kod nas javljaju i kao prava muška i ženska imena (ređe) i kao muški i ženski hipokoristici (veoma često) i koji, svakako, naš imenoslov zapljuskuju iz engleskog jezika.
Već su pominjani hipokoristici ili imena odmila. To su, u stvari, skraćene imenske forme, koje u izvesnim sredinama (porodica, škola, vojska, uži krug prijatelja) zamenjuju pravo ili zvanično ime. Prave se od zvaničnog imena, na razne načine, ponekad i tako što se od njega zadrži samo jedan glas. Najčešći su, ipak, hipokoristici koji sadrže jedan slog (bilo koji) imena: Mile, Miša/Mišo (prvi slog od Milan, Milorad, Milovani dr.), Mika (prvi slog od Mileva, Milica, Milosava i sl.), Koja/Kojo (drugi od Nikola), Doka (drugi od Radosava), Dine (krajnji od Miladin), Dina (treći slog od Miladinka) i sl.
Nedoumice u promeni izazivaju muški hipokoristici tipa Pera/Pero i Rade/Rada. Jasno je da se mora poštovati oblik nominativa, te se umesto Pero (u Crnoj Gori, Bosni i drugim krajevima) ne može upotrebljavati paralelna forma Pera (u Vojvodini, Šumadiji, istočnoj Srbiji i drugde), i obratno - ne može se umesto Pera govoriti Pero. (Ivo Andrić svuda je Ivo, nigde Iva.) Problem nastaje u promeni oblika i građenju prisvojnog prideva, pa će genitiv biti i Pere i Pera, a prisvojni pridev i Perin i Perov. Valja, međutim, znati da su tipovi promene geografski omeđeni. U istočnim srpskim područjima u upotrebi je nominativ na -a (Pera), a u zapadnim na -o (Pero) - u oba slučaja sa ženskom promenom (genitiv Pere, dativ Peri itd.) i odgovarajućim prisvojnim pridevom (Perin). U Crnoj Gori, istočnoj Hercegovini i užičkom kraju (grubo ocrtano), međutim, ova se imena završavaju na -o (Pero) i menjaju po muškoj promeni (genitiv Pera, dativ Peru itd.), a prisvojni pridev grade nastavkom -ov (Perov). Kao ova imena menjaju se i grade prisvojni pridev u pomenutim krajevima i antroponimi tipa Rade, Mile (u Vojvodini nominativ Rada, Mila), s tim što u Srbiji postoji i promena Rade, genitiv Radeta, dativ Radetu itd., s prisvojnim pridevom Radetov.
Potrebno je kod pomenutih imena (Pera/Pero, Rade/Rada) poštovati, kad je to poznato, deklinaciju koja vlada u kraju ličnosti o kojoj govorimo, a ne njihovu promenu uklapati u jezičke odlike govornika. Neprirodno je, na primer, govoriti o "vladici Radi" (a još neprirodnije o "vladici Radetu Petroviću") ili "o Ivu Andriću". Normalno je, naime, reći o "vladici Radu" i "o Ivi Andriću". O ovome bi valjalo voditi računa bar u kulturi, i u pisanoj i u usmenoj reči, ako to već nije moguće u široj komunikaciji.
Knez Laki i Miki Obilić
Već su pominjani oblici na - i tipa Miki, Zoki, Negi i sl., koji su, pod uticajem engleskog jezika, poslednjih decenija žestoko zapljusnuli srpski imenoslov. Rečeno je, takođe, da se često javljaju kao hipokoristici, ali i kao prava ili zvanična imena. Dobijaju ih i muške i ženske osobe. Nije, naravno, teško zaključiti da se radi o jednoj pomodnoj pojavi, koja je srpski onomastikon preplavila, zaista, do banalnosti. Česte su, naime, mlađe osobe s imenima odmila ovoga tipa. Milan je, dakle, Miki, Dejan - Deki, Nenad - Negi ili Neki, Goran - Goki, Zoran - Zoki i sl., a isti likovi označavaju i ženske osobe: Miki - Milevu, Milosavu i sl., Deki - Desanku, Negi - Negosavu, Neki - Nevenku, Goki - Goricu, Zoki - Zoricu i sl.
Ovi hipokoristici pojavili su se prvo u gradovima. Stara i lepa srpska imena ostala su u dokumentima, dok su u komunikaciji određenih sredina ovladali pomenuti oblici na - i. Imena Milan i Mileva, dakle, žive u ličnoj karti, a u društvu, naravno, njihova "otmena" zamena Miki. Ova moda uskoro ulazi i u selo, i to najpre preko osoba koje se zapošljavaju u gradu: Milosava u novoj sredini postaje Miki, a isto čine i Miladin, Milovan, Milorad, Milosav i drugi momci koji su se uputili za njom. Jednostavno, ulaskom u grad stiče se potreba za identifikacijom s okolinom, te se imena Milosava (Mika) i Milosav (Miša/Mišo), kao obeležje ranije sredine, izbegavaju. Momci i devojke koji su napustili selo uticali su na one što su ostali u njemu, pa je oblik Miki ubrzo zamenio mnoštvo muških i ženskih imena i po najzabačenijim planinskim naseljima. Pojava je, dalje, zahvatila one koji su dolazili na svet, ali se prenela i na stare: "modernim" unucima nisu odgovarale babe Milosave i dede Milisavi, pa ćemo i u čituljama pročitati da su umrli "baba Milosava-Mimi" ili deda "Milisav-Miki".
Mlada generacija je, dakle, išla dotle da ovim oblicima na - i imenuje i babe i dede. (Na sreću, ovde se stalo, te Miloš Obilić i knez Lazar nisu postali Miki i Laki.) A kako su oni, to jest stariji ljudi, primili ovo strano telo u srpskom imenoslovu? Nikako, jer u srpskom jeziku nema imenica na - i, te ova imena nemaju oslonca u govoru. Mladi ih, i za muške i za ženske osobe, upotrebljavaju masovno i menjaju po muškoj promeni (genitiv Mikija, dativ Mikiju itd.), dok ih stariji, jednostavno, izbegavaju. Kad, međutim, ne mogu da ih izbegnu, upotrebiće promenu koja ne odgovara nominativu ovih imena na - i: za muški rod genitiv Miketa, Mikice ili Mikoga, dativ Miketu, Mikici ili Mikome itd., a za ženski - genitiv Mike ili Mikice, dativ Miki, Mikoj ili Mikici itd.
Kao što se vidi, stariji ovu formu podvrgavaju odgovarajućim imenskim ili pridevskim promenama, kojima ponekad prilagođavaju i sam nominativ (Mike, za muške osobe, i Mika, za ženske - oboje s kratkim akcentom na prvom slogu, odnosno Mikica i za jedne i za druge). Ni muška promena ovih imena (genitiv Mikija, dativ Mikiju itd.), obična u govoru mlađe generacije i jedino ispravna, ne omogućava jasnu komunikaciju. Često, naime, ako ne poznajemo osobu, ne znamo da li se radi o muškarcu ili o ženi kad neko kaže "dobio sam pismo od Mikija".
Antroponimi tipa Miki, Zoki i sl. ne uklapaju se morfološki u srpski imenoslov, zbog čega ih ne treba davati kao prava ili zvanična imena. Oni će, međutim, u funkciji imena odmila ili hipokoristika živeti jedno vreme i nestati - kao i sve što donosi pomodarstvo ili što, u našem slučaju, nema oslonca ni u imenoslovu ni u jeziku.
Očuvano narodno pamćenje
Već je dosta rečeno o imenima i prezimenima kod Srba. Dat je pregled standardnih tipova imenoslova, ali i pomodnih i drugih pojava koje poslednjih decenija narušavaju sistem srpskog onomastikona. Ukazano je na pomodne uticaje s Istoka i Zapada, ali i na teško uklapanje u onomastički sistem pozajmljenica koje nisu našle lingvističkog oslonca u srpskom jeziku. Takva imena neće narušiti sistem srpskog imenoslova, ali će svedočiti o vremenu lakog padanja pod uticaj sa bilo koje strane (prvo s Istoka, a onda sa Zapada) i nepromišljene zamene svoje "gotovine" za tuđu "veresiju".
Lako padanje pod tuđ uticaj pratilo je i druge oblasti srpskog duhovnog života. Neukus je, naime, bujao svuda oko nas. Imena Staljin (ruski uticaj), Tito (domaća moda), Miki i druga na - i, za muške i ženske osobe, odnosno Katrin i slična na suglasnik, za ženske (uglavnom pod uticajem engleskog jezičkog područja), našla su mesto u srpskom imenoslovu onda kada su staru srpsku narodnu muziku potiskivala jaukanja u arapskom ritmu i kada su glavni trgovi i glavne ulice u svim našim gradovima i palankama nosili isto ime (da i ne pominjemo izražavanje privrženosti vođi ugrađivanjem njegovog imena u nazive samih gradova). U isto vreme su neki naši univerziteti dobijali imena političara koji s naukom, pa ni univerzitetom, nikada nisu imali nikakve veze, ako se izuzme njihovo, eventualno, svojevremeno nedovršeno studiranje ili kasnije, u principu, gušenje univerzitetskih autonomija. Tada su, naravno, i loši đaci, koji nikada nisu postali ni studenti, postajali počasni doktori nauka ili članovi akademija nauka i umetenosti.
Menjanje onomastikona pratile su, dakle, mnoge promene u duhovnom životu naroda. To je vreme najvećeg u našoj istoriji raskida s tradicijom i religijom. Hiljadugodišnja srpska ćirilica uzmicala je pred latinicom, koja je u nekim krajevima dospela i do srpskih grobalja. A groblja, nekada skromna, počinju da liče na naselja: u njima se, umesto skromnih spomenika, podižu zgrade, u koje se unosi nameštaj s omiljenim predmetima pokojnika.
Vreme narušavanja srpskog klasičnog onomastikona prati i težnja što manjoj porodici. Staromodno je, naime, bez obzira na mogućnost roditelja, imati više dece. Isuviše anahrono zvuče stihovi iz narodnih pesama "devet brata, devet Jugovića"; "dvije kćeri i četiri sina"; pa čak i "Dva su bora uporedo rasla/ i međ' njima tankovrha jela", a savremeno "Sine Marko, jedini u majke" ili, iz novije pesme, "Oj Jelena, kćeri moja jedna". Ide se, dakle, u novo vreme i novi život, ali s modernim imenima, pa Marka zamenjuju Aleni, Saše, Borisi i Dejani, a Jelenu, Suzane, Nataše, Žakline i Katrin, odnosno Marka Maki, a Jelenu Jeki.
Narušavanje onomastikona, ipak, nije izmenilo srpski tradicionalni imenoslov. Stara imena su se i dalje davala, a stari običaji čuvali. Čak su u svakodnevnom govoru živeli i raniji nazivi gradova (Podgorica, Užice) i ulica (Ulica kralja Petra, Pašićeva ulica). Narodno pamćenje se očuvalo. Tradicionalna imena su opet u modi.
Stojan i Stojanka
Motivi davanja imena su različiti. Svako ime ima svoju "istoriju" i svakako bi bilo interesantno izložiti sve ono što se u vezi s nadevanjem imena može čuti u narodu. To je, međutim, neiscrpna tema, pa ćemo se ovde zadovoljiti izlaganjem samo nekih zapažanja iz severne Metohije, stare srpske oblasti, sa srpskim kontinuitetom od doseljavanja Slovena u ove krajeve.
U ovom kraju, pre svega, ime naj-češće daje kum ali uglavnom u dogovoru s roditeljima i bližom rodbinom novorođenčeta. Dete će naj-češće dobiti ono ime koje se, jednostavno, nekome od njih dopadne. To su većinom ona imena, domaća ili stranog porekla, koja su popularna i u drugim našim krajevima.
Obični su i slučajevi da dete dobije ime nekog istaknutijeg (najčešće preminulog) pretka - dedino ili pradedino (to je za ženska imena ređe). Stričevo ime može se dati jedino posle njegove smrti, a tetkino i za njezina života (ovo je i razumljivo, s obzirom na život u stričevoj sredini i, u principu, daleko od tetaka). Očevo ime u ovim krajevima može dobiti samo posmrče, to jest dete rođeno posle očeve smrti. Majčino ime, međutim, daje se dok je majka živa, i to "od nevolje". Ova pojava nije retka i zabeležena je u dosta porodica u kojima su se rodile tri devojčice ili više njih jedna za drugom. Davanje devojčici majčinog imena vezano je za verovanje da će se posle ovoga rađati muška deca. No, iz istih razloga, to jest iz želje da se "stane" s rađanjem ženske dece (ili da se kaže da je devojčica "dosta") i da se počnu rađati muška, češće se daju imena kao Stana, Stanija, Stanica, Stanka, Stanomirka, Dostana i slična. Ovakva imena daju se u dosta slučajeva, iz istih razloga, i drugoj devojčici u porodici, a ponekad i prvoj. Zbog toga u ovoj sredini ima porodica u kojima se ova imena nižu sve dotle dok ih ne prekine muško ili majčino ime (ukoliko se i majka ne zove, na primer, Dostana ili Stanka). Zahvaljujući ovoj pojavi, u severnoj Metohiji je neuporedivo više ženskih nego muških imena na Stan-; ženska su i daleko učestalija, a neka čak i veoma česta. Muška imena s ovom osnovom, Stanko i slična, daju se s istom motivacijom, uglavnom u porodicama s mnogo muške dece, dok su antroponimi kao Stojan i Stamenko inspirisani željom za dobrim zdravljem i dugim životom njihovih nosilaca, što se može reći i za oblike na Živ- (Živko, Živojin, Živorad i sl) i zaštitna imena tipa Vuk, Vukašin, Vučina i sl. (da se zlo plaši vuka) ili Bećir ("mrzno, tursko ime", a zlo neće na ono što je "mrzno")
Posle Drugog svetskog rata srpski imenoslov je "obogaćen" i prezimenima sovjetskih vođa: Staljin i Kosigin, potom i imenima raznih mašina: Traktor, Kombajn. Takođe su i razne ličnosti uticale na davanje imena: Silvana po Silvani Mangano, Žaklina po Žaklini Kenedi, Valentina po Valentini Terješkovo.
Ponekad se ispoljava paralelizam (ista osnova) imena brata i sestre: Rajko - Rajka, Ranko - Ranka, Dušan - Dušanka, Zvezdan - Zvezdanka, Stojan - Stojanka i sl.
Kao i u drugim našim krajevima, obično je da dete dobije ime sveca na čiji se dan rodilo (Đorđe, Jovan, Luka, Petar, Ranđel i dr.) ili neke ličnosti iz nacionalne istorije: Dušan, Miloš, Đorđe, Milica i dr. U ovim krajevima javlja se i ime NJegoš, inspirisano porodičnim nadimkom najvećeg srpskog pesnika. Posebno valja pomenuti dva prezimena (naše i strano) u funkciji ličnih imena: jedan dečak je 1955. godine dobio ime Princip (mlađi brat mu se zove Gavrilo), a je a jedan 1968. Kosigin.
Inspiracije kod davanja imena, kao što je već rečeno, mogu biti raznovrsne. Tako je, na primer, jednom dečaku dato ime Blagutin da bi se imena braće završavala na -in (braća mu se zovu Milutin i Dragutin), a jednom Sanjin (1973) - da bi mu ime počinjalo istim slovom kao i starijoj sestri (Slađana) i dvojici starije braće (Slaviša i Srđan). Listogoran je rođen (1971) u proleće ("kad je listala gora"), a Večerka (1955 - rodom iz Bačke) uveče. Ime Lepijana govori o želji roditelja da im ćerka bude lepa, a imena Manja (1959) i Vanja (1964), oba ženska, o vremenu lakog ulaska neologizama u srpski imenoslov. I, na kraju, devojka Monika (1969) i dečačić Mišelj (1976) nose imena koja su dobili dok su im roditelji hleb zarađivali daleko od otaybine.
Ahmed Vukosavov
Već je rečeno da osnovu današnjeg imenskog fonda srpskog stanovništva pravoslavne tradicije čine srpska narodna imena i pozajmljenice koje su u srpski jezik ušle s primanjem hrišćanstva, ali i da nije beznačajan udeo antroponima dospelih u naš imenoslov u novije vreme iz raznih jezika, kao ni neologizama (novotvorina) nastalih na domaćem tlu.
Valja se, međutim, osvrnuti i na imena muslimanskog stanovništva srpskog jezika. NJihovu osnovu čine pozajmljenice iz orijentalnih jezika (uglavnom iz arapskog, persijskog, turskog i starohebrejskog) dospele u naš jezik s primanjem islama, ali se do danas zadržalo i nešto starih slovenskih imena iz vremena pre islamizacije. U novije vreme često se javljaju i domaći neologizmi, kao i antroponimi stranog (neslovenskog ineorijentalnog) porekla. I, na kraju, tokom sedam-osam poslednjih decenija u imenoslov našeg muslijmanskog stanovništva ulazilo je pokoje narodno i drugo ime iz govora sugrađana istog jezika a druge religije.
Ranije smo govorili o izboru imena kod srpskog stanovništva pravoslavne tradicije i za primer uzeli severnu Metohiju, na čijem terenu ćemo se još zadržati. Ovoga puta ćemo, međutim, govoriti o imenima stanovništva islamske religije (doseljenog u ove krajeve uglavnom iz Polimlja posle Drugog svetskog rata, osim neznatnog broja porodica koje su u Metohiju došle između 1878. i 1944. godine), i to samo o jednom njihovom tipu - o slovenskim narodnim imenima.
Galjan Zelenkov i Zelena Galjina
To su, pre svega, lična imena izvedena od naziva za boje: Galjan, Zelenko, Plavo (muška); Beka, Belka, Galja, Zelena i Šarka (ženska). Uz njih treba nabrojiti i lične nadimke iste motivacije: Bela, Bele, Beli, Belo, Beljo, Garo, Žujo, Riđo, Crni, Crngalj (muški); Bela, Belka, Belja, Galja, Gara, Zelena, Zelja, Mura i Crna (ženski). U ovoj sredini, inače, postoje i sledeća narodna imena: Vila, Draga, Zlata, Muška, Muškija, Nemka, Slada (ženska) i Orle (muško).
Neka od pomenutih imena javljaju se i kod pravoslavnog življa severne Metohije, a mnoga od njih i na širokim prostorima srpskog jezika, bez obzira na to da li se radi o pravoslavnoj ili muslimanskoj sredini. Etimologija ovih antroponima je jasna, te je ne treba objašnjavati. Valja, ipak, pomenuti da se imena Muška i Muškija daju u porodicama gde se rađaju devojčice jedna za drugom, sa željom da se takva tradicija prekine i da se počnu rađati muška deca. Jedini antroponim čija etimologija nije sasvim jasna jeste Nemka. Nije, u stvari, jasno od čega je izveden ovaj oblik. Ako je to doista tradicionalna narodna reč iskorišćena kao izvorišni materijal za ime, kako valja pretpostaviti, onda se u načelu mogu sagledati sledeća dva tumačenja: 1) kao leksička osnova za dato ime poslužila je pridevska forma nem, što bi imalo svoje sociolingvističko objašnjenje u činjenici da se "Nem-ka" uzimalo kao kvalifikativ ženske osobe koju odlikuje u datoj sredini cenjena vrlina negovorljivosti, diskretnosti, smernosti, poslušnosti; 2) kao leksička osnova poslužio je onaj isti koren koji nalazimo u reči Nemac (podsetimo se na činjenicu da su kod nas imena nekih naroda, ili forme izvedene od njih, poznata kao lična imena: Bugarin, Grk, Slovenko, Srb, Srba, Srboljub, Turčin i sl. muška; Grkinja, Slovenka, Srbislava, Srba, Srpka i sl., ženska - sva uzeta iz Rečnika ličnih imena kod Srba Milice Grković, Beograd 1977). Naravno, sve su to ipak hipoteze. Na terenu mi je skrenuta pažnja i na treću, po svoj prilici vrlo ozbiljnu mogućnost - da je davanje imena Nemka izraz želje da u porodici više ne bude ("da nema") ženske dece.
Dobar deo pomenutih imena, očito, živi u našem jeziku iz vremena pre islamizacije, a nije isključeno da su neka od njih nastala i pre primanja hrišćanstva. Ovakva imena, dakle, nisu ništa drugo nego sačuvani mostovi između delova naroda koje su istorijski tokovi nemilosr-dno delili. To su, u stvari, zajednički koreni koje nije mogla počupati ni nova religija.
Ime, videli smo, može biti most između dalekih naroda (ono što se dobija preko određene religije ili civilizacije), ali i između delova istog etnikuma kad dođe do razlivanja narodne reke i udaljavanja rukavaca od matice.
Izbor imena je veoma odgovoran čin. Odgovornost je tim veća što ga uvek biramo za drugoga. Ime čoveka prati kroz ceo život, pa i posle smrti. Zbog toga treba brinuti o njegovom izboru, kako potomci ne bi bili opterećeni neodgovornim izborom oblika koji u bilo kom pravcu odudaraju od sredine i vremena. Teško je kada čoveku u nasleđe ostane ime kojega se stidi i koje mora da menja, ali i da živi pod njegovim teretom i posle zvanične promene. Setimo se samo imena Tito i Staljin ili Traktor i Kombajn, koja su oduševljeni preci davali potomcima kojima će ponos predaka postati teret.
