U neposrednoj blizini Bajine Bašte nalazi se srednjevekovni manastir Rača posvećen Vaznesenju Gospodnjem. Ovaj manastir je prema predanju zadužbina kralja Dragutina Nemanjića.
Dragutin je na presto došao 1276.god. da bi zbog zdravstvenih prolema bio prinuđen da presto ustupi 1282.god svome mlađem bratu Milutinu. Nakon toga je na upravu dobio severni deo tadašnje srpske države, a kao zet tadašnjeg ugarskog kralja za miraz je dobio 1284.god. i mačvansko-bosansku banovinu, a Beograd je po prvi put bio pod upravom jednog srpskog vladara. Rača je dobila naziv po imenici rak, koja je predslovenska i koju danas imaju svi slovenski jezici.
Dragutin je pouzdano ktitor manastira sv.Ahilija u Arilju, a njegova žena Katarina manastira Tronoše, koja je po mišljenju Milana Đ.Milićevića bila u nekoj zajednici s manastirom Rača. Nedovoljno istražena je i još jedna okolnost koja je mogla da opredeli '' Sremskog kralja '' da na ovom mestu sagradi hram, a to je što se na ovom prostoru dosta osećao oticaj bogumilskog učenja. Istoričari su kao dokaz za ovu tvrdnju koristili nalaze stećaka u Perućcu, Rastištima, Rogačici, Okletcu i Pilici, koji su ranije vezivani za Bosansku kristjansku crkvu mada se u poslednje vreme sve više sumlja u bogumilsko poreklo stećaka.
Po turskom osvajanju srpske depotovine hram je najverovatnije opustošen i u njemu je monaški život zamro, jer se ne pominje u prvom sačuvanom turskom defteru Smederevskog sandžaka iz 1476. Popisni defter iz 1517.god. pominje i timar Rača ali bez navođenja hrama i monaha. Turski popisi iz XVI veka pominju manastir Vranište u Rači, ali ne i Hram Hrisatovog Vaznesenja niti skit Sv.Đorđa u Banji. Obnavljanjem Pećke patrijašije 1557. god. po svoj prilici kaluđeri manastira Rače uz podršku naroda obnavljaju hram Hristovog Vaznesenja.
U XVII veku počinje opšti rad u prepisivanju i umnožavanju knjiga, a tome su se pridružili i monasi manastrira Rače. Osnovana je prepisivačka škola koja je radila u skitu Sv.Đorđa u Banji. U podnožju Banje teče rečica Rača., pored samog svetilišta, iz dubine planine izvire vrelo koje se zove Lađevac koje ima lekovita svojstva te se zbog toga lokalitet i naziva banjom. Pominju se do1690. godine prepisivači: Ćirjak, Hristofor, Simeon, Teodor, Silvestar, Prohor, Arsenije, Isak, Josif i drugi. Blagodareći njihovoj molitvenoj predanosti pisanju, nastala je posebna škola srpske pismenosti i kulture, a boljih i većih pisaca u ono vreme nije bilo. Do sada je otkriveno 40 zapisa i oko 15 bogoslužbenih knjiga koje su nastale u Rači odnosno u skitu Sv.Đorđa. Izvarednom kaligrafijom i iluminacijom izdvajao se posebno Hristifor Račanin. Račanski rukopisi rastureni su po muzejima širom Evrope. Prepisivački rad prekinut je 1690.god.kada su se račanski monasi pridružili seobi koju je poveo patrijarh Arsenije III.
Izbegli monasi račanskog manastira naselili su se većinom u Sent Andreji, a kasnije im je Arsenije III dopustio da se zajedno nastane u opustelim manastirima Beočin i Remeti. Od sada monasi prepisivači na bogoslužbene knjige masovno iz svoje ime ispisuju i atribut Račanin ili od manastira Rača. Veliki broj bogoslužbenih knjiga i crkvenih stvari nalazili su brojni istrživači u manastiru Beočinu a da su poticali iz manastira Rače. Njaveći broj knjiga ipak je završio u Muzeju SPC u Beogradu.
Račanin je ubrzo postalo ime ne samo za one koji su živeli u manastiru već i za one koji su se osećali pripadnicima jedne književne i prepisivačke škole. Posle Seobe posebno se ističe Kiprijan Račanin koji u Sent Andreji obnavlja račansku prepisivačku školu. Najznačajnije delo, nastalo u ovoj prepisivačkoj radionici, jeste Bukvar i Stihologija. Kao Kiprijanov učenik poebno se proslavio Jerotej Račanin. Najpoznatiji je po tome što je napisao jedan od prvih pravih putopis srpske književnosti – Putešestvije k gradu Jerusalimu, koji je sačuvan samo u jednom rukopisu autografu, a objavljen je u celosti od 1861.god. Jovan Skerlić ga je nazvao prvim putopiscem. Rukopis je nastao 1727.god. u manastiru Remeti iako je sam hadžiluk bio 1704/5.god.
Na samom kraju XVIII stupanjem na snagu sultanovih fermana, kojima su znatno poboljšani uslovi života srpskog naroda, počinje i rad na obnovi hrama u manastiru Rači. Važan udeo imao je Hadži Melentije Stefanović koji je po povratku sa hadžiluka svratio u Carigrad i uz pomoć Vaseljenskog patrijarha dobio dozvolu od sultana Selima III da obnovi maastir. Početne troškove obezbedili su Hadži Ruvim Nešković iguman manastira Bogovođe, koju je nešto pre toga i obnovio, i Stefan Jovanović arhimandrit manastira Tronoše.Tako je 1795.god. počela obnova hrama u Rači uz pomoć priloga, ali i zajma koji je podignut sa zelenaškom kamatom. Hram Hristvog Vaznesenja podignut je za fantastično kratko vreme do kraja 1796.god. posebno ako se imaju na umu uslovi za građenje u to vreme. Manastirski kompleks je u potpunosti dovršen uz velike finansijske probleme do 1799.god. kada pada i povratak janičara u Beogradski pašaluk i početak teškog perioda za srpski narod. Hram se počinje opasavati masovnim zidovima kao načinom da se zaštite od napada Turaka iz obližnjeg Pljeskova. Veoma su retki natpisi koji govore o manastiru iz ovog perioda jer je posle obnove hram oskudevao u bogoslužbenim knjigama. Na obnovi manastira radili su Osaćani o čemu se slažu svi istraživači
Arhimandrit Hadži Melentije i bratstvo manastira Rače oduševljeno prihvataju poziv Karađorđev za podizanje ustanka 1804.god. Prvobitni napori bili su usmereni na ojačavanje odbrane samoga manastira. Deo boraca došao je u pomoć ustaničkoj vojsci koja je opsedala Užice 1805.god. Zbog svojih zasluga Arhimandrit Hadži Melentije je postavljen za vojvodu sokolske nahije, a manastir je postao središte ustanka za ovaj kraj. Vojvoda Kara Marko Vasić, sokolski vojvoda, često je boravio u manastiru. Iz ovoga razloga 1813.god. u vreme propasti ustanka manastir je doživeo treće po redu stradanje od strane Memšir age iz Srebrenice. Tom prilikom su monasi Isaija i Grnjatije kod časne trpeze mačem posečeni, a manastir i konaci zapaljeni.
Nova obnova manastira pokrenuta ponovo od strane Hadži Melentija podržana je i od strane kneza Miloša time što je on oslobodio seljake poreza u zamenu da pomognu obnovu svetinje. Postoji i legenda da je obnovu pomogao i paša Vidajić poturčenjak iz Istočne Bosne koji je učestvovao u borbama na Drini 1813. god. Interesantno je što Haži Melentije u svojoj poslanici za prikupljanje pomoći za obnovu hrama ne pominje rušenje manastira 1813.god. Postoji tumačenje da nije želeo da uvredi bogatog muslimanskog donatora. Hadžija nije sačekao obnovu hrama jer je preminuo 1824.god., a njegov grob se danas nalazi desno od ulaznih vrata hrama. Grubi zidarski radovi dovršeni su 1826.god., ali izgradanja manastira trajala je još čitavih desetak godina. Ikonostas je uradio Georgije Bakalović 1840.god.a ikone koje su do tada postojale u hramu podeljene su okolnim crkvama te je na taj način do svojih ikona došla i crkva brvnara u Dubu. Živopis je uradio Dimitrije Avramović 1853-4.god.
Radovi na popravci manastira Rače po sačuvanoj dokumentaciji trajali su i tokom 1838-39.god. Za ovu obnovu ministarstvo prosvete je obezbedilo 200 dukata, kako bi se u manastiru Rači mogla otvoriti prva škola u Srezu račanskom. Najverovatnije škola je počela sa radom školske 1836/7.god.,a od 1938.god. rad je sigurno posvedočen u dokumentima. Na samom početku nastali su nesporazumi između učitelja i manastirskog bratstva. Đaci su narušavali mir koji je u manastiru vladao, a učitelj sa druge strane nije hteo da đake svaki dan vodi na bogosluženje već je to činio samo za veće praznike. Pošto su nekoliko učitelja pokušavali sa rade i odustajali škola je napokon 1843.god. ukinuta i premeštena u Rogačicu.
Prema zapažanju poznatog austrougarskog putopisca iz 1890.god. manastir Rača je bio jedan od najbogatijih manastira u Srbiji u to vreme. Parohija mu je zbog nedostaka drugih crkava bila jako velika i brojala je 4700 duša. Do 1885.god. crkava brvnara u Dubu bila je metoh ovoga manastira i te godine ona se osamostalila i dobila svoju parohiju. Manastirska imovina bila je impozantna jer je posedova 30 ha oranica, 35 ha livada, 8 ha voćnjaka, 416 ha šume, 8 kuća, vodenicu, strugaru, dve mehane, 113.000 dinara u stoci i gotovinski kapital od 26.000 dinara.
Tokom Drugog svetskog rata u mastiru Rači je u periodu april 1941. – 8.jul 1943.god. čuvana najdragocenija knjiga srpske književnosti – Miroslavljevo jevanđelje, koje predstavlja najstariju sačuvanu knjigu pisanu na srpskom književnom jeziku. Nemci su 1941.god. opljačkali manastir, a 16.oktobra 1943.god. bugarska kaznena ekspedicija je ponovno opljačkala manastir i spaljeni su konaci.
Najveći deo liturgijskih predmeta koji su do danas sačuvani, a potiču iz manastira Rače iz perioda pre Velike seobe Srba, danas se čuvaju u Muzeju Srpske pravoslavne crkve. Predmeti potiču iz manastira Beočina, a iz njega su odneti u Zagreb u toku Drugog svetskog rata. Ove predmete kao i druge opljačkane predmete riznica fruškogorskih manastira u vreme NDH u Beograd je vratio prof.dr Radoslav Grujić, prvi upravnim Muzeja Srpske pravoslavne crkve. Od knjiga posebno treba istaći Pomenik manastira Rače koji je 2005.god. trudom Fondacije Račanska baština objavljen.
Od vrednijih eksponata u manastiru i riznici danas možete videti : deo moštiju sv.Teokstita ( kralja Dragutina ), predmete Hadži Melentija Stefanovića : ustaničku zastavu iz 1807.god., vojvodsku kasu, oružje i zlatan krst s lancem koji je Hadži Melentije dobio od ruskog cara...
Manastr Rača je i rasadnik najtaletovanijih monaha u SPC. Duhove pouke u manastiru su sticali : Njegova Svetost patrijarh srpski Gospodin Pavle, studenički arhimandrit Julijan Knežević i dr.
Prema kategorizaciji spomenika kulture manastir Rača je kategorisan kao '' kulturno dobro od velikog značaja '', a prostor oko manastira je od Zavoda za zaštitu prirode Srbije za '' zaštićenu okolinu nepokretnog kulturnog dobra."
