Druga srednjevekovna srpska prestonica na obali Dunava bilo je Smederevo. Kada, posle smrti Stefana Lazarevića, despot Đurđe Branković nije mogao ostati u Beogradu koji su preuzeli Mađari, on je sagradio novu prestonicu u Smederevu. Mesto je izabrao što dalje od Turaka, a sa osloncem na Dunav i granicu Ugarske. Tu je ravnica te je sagrađen „vodeni grad", opkoljen Dunavom i Jezavom, a sa treće strane prokopan je širok rov sa vodom. To je svršeno od 1428. do 1430. godine, kako se vidi iz velikog natpisa izvedenog opekama na jednoj kuli unutrašnjega (malog) grada.

Ovakvi natpisi su uopšte retki, a ovo je jedini primer na prostoru bivše Jugoslavije. Ima ih još u Vizantiji, a sa te strane uzet je možda i model za zidove i kule, što je razumljivo kada se zna da je radove vodio Vizantinac Kantakuzen, brat Đurđeve žene Jerine.

Smederevski grad bio je (kada se izuzmu utvrđene varoši) jedna od najvećih srednjevekovnih tvrđava u Evropi (jedna strana njegove trougaone osnove iznosi oko 550 metara). Jezgro je predstavljao trougaoni tzv. Mali grad, u vrh Velikoga, opet trougaonoga grada. Ovaj veći deo sagrađen je odmah posle Maloga grada (koji je završen 1430. godine). Mali grad je imao 6 a veliki grad još 19 - ukupno 25 velikih četvrtastih kula. Mali grad je služio Despotu Đurđu kao utvrđen zamak, od čije su jedine velike dvorane ostala do danas četiri dvodelna prozora na gradskome platnu, a prostranstvo Velikoga grada bilo je potrebno za smeštaj mnogobrojne posade, čiji je broj mogao iznositi i više hiljada ljudi, kao što je, po nekim podacima, i broj napadača iznosio više desetina hiljada.

Mada je XV vek već uveliko vreme vatrenoga oružja i mada to oružje Srbi, a naročito Turci, već uveliko upotrebljavaju - Smederevo grad je ipak koncipiran kao grad sagrađen za borbu i odbranu hladnim oružjem. Topovskih mesta nema, sem ako topovi nisu bili postavljeni samo na platformama visokih (i preko 15 m) kula - ali to su mogla biti samo manja oruđa. Pošto su ga zauzeli, Turci su ga (1480. godine) pojačali u tome smislu, dodajući mu ispred sva tri ugla po jednu savremeniju nisku baterijsku kulu za odbranu.

Danas je ceo veliki kompleks u ruševinama, ali nema dugo vremena kad to nije tako bilo: za vreme prvog svetskog rata i prelaska Austrijanaca preko Dunava, stari grad je bio najteže bombardovan (čak i topovima od 42 cm) i teško oštećen. Zatim je u drugom svetskom ratu doživeo novo razaranje velikom eksplozijom municije koja je tu bila smeštena. I najzad su, pred kraj toga rata dovršili njegovo rušenje engleski bombarderi iz vazduha. Tako je Smederevski grad od najlepšeg i najočuvanijeg srednjevekovnog grada, ostao do današnjih dana kao jedan od najruiniranijih, čije čak neke, od eksplozija nakrivljene kule, predstavljaju životnu opasnost za prolaznike. Ceo taj arhitektonski kompleks zahtevao bi hitnu i obimnu zaštitu i konzervatorsku intervenciju jer, sem delimičnog pošumljavanja u improvizovani park i relativno neznatnih konzervatorskih radova, na njemu nije dosada ništa ozbiljnije urađeno, a to je najimpozantniji stari spomenik ove vrste u zemlji.

Osnovni podaci

Površina malog i Velikog grada, po premeru iz 1975. godine, iznosi 11,3272 ha. Ona je uklještena između desne obale Dunava i ušća Jezave oblika nepravilnog trougla. Pošto je imala i rov oko Velikog grada, Tvrđava je pripadala tipu takozvanih vodenih utvrđenja, mada nije zidana tako da temelji budu u vodi.

Paralelna strana sa Dunavom ima 550m, druga sa Jezavom 400, a treća prema varoši 502 m. To je zapravo umanjena slika carigradskog utvrđenja. Tako je umetnički i umstveno oblikovano vojno utvrđenje sa manjim i većim trouglom, dva kanala, zatim rimskim i srpskim ugrađenim spomenicima.

Ovaj monumentalni kolos srpske vojne arhitekture, sa sve tri strane okružen vodom, delovao je neosvojivo. Pa ipak, svetski događaji, jaki prodori Turaka i srpska nesloga ubrzali su pad Smedereva, svedoka srpske stvaralačke snage. Teški nameti, dugogodišnji iscrpljujući rad na zidanju grada, ostavili su tragove u narodnom sećanju i vezali prokletstvo za ime njegove žene Jerine.

Od nekada malog predgrađa, koje je bilo smešteno uz samu obalu Dunava i to dalje od gradskih zidina, jer je ispred ovih morala ostajati čistina gradskoga polja „kalemejdana", razvila se u toku vekova, a svakako naročito posle 1867. godine, današnja velika varoš Smederevo.

Pored Kule sa krstom i natpisom, Mali grad sadrži još dva zanimljiva graditeljska elementa.
Mali grad je posebno utvrđeni vladarski dvor, sa svih strana optočen vodom. U njegovom centralnom delu nalazi se kamenom zidani bunar, a ulazilo se sa jugozapadne strane, kroz dvojni sistem kapija. U Velikom gradu postojao je mitropolijski kompleks sa pratećim prostorijama i građevine za stanovništvo. Na varoškom bedemu bile su dve kapije. U Malom gradu nalazi se šest kula, od kojih je na jednoj natpis iz koga se jasno vidi da je grad podigao Đurađ Branković. Veliki grad opasuje devetnaest kula. Kule su široke oko 11, a visoke oko 20 m. Rađene su od lomljenog kamena u dobrom krečnom malteru. Debljina zidova dostiže i do 4,5 m. Najdeblji su bedemi prema kopnenoj strani. Smederevska tvrđava zauzima prostor od oko 11 ha. Turci su 1480. dozidali po jednu poligonalnu kulu na sva tri ugla, kao i kulu na sredini varoškog bedema. Kule su bile obezbeđene topovima. Smederevska tvrđava se arheološki istražuje više decenija, a izvođeni su i konzervatorsko-restauratorski radovi.

Trodimentionalna virtuelna šetnja smederevskom tvrđavom omogućena je na sajtu

http://www.smederevskatvrdjava.com/