Kotor je najveća stara urbana celina u Crnoj Gori. Njegovo istorijsko jezgro se širilo na
trouglastom prostoru između brda i mora, reke Škurde i vrela Gurdić.
Unutar moćnih gradskih bedema sačuvala je urbana matrica svoj srednjovekovni prostorni raspored sa uzanim krivudavim ulicama i brojnim gradskim trgovima na kojima su građene crkve i palate. Oko njih se nalaze tipične primorske kuće, rađene u kamenu. Kao na retko kom mestu u Kotoru su sačuvani tragovi minulih epoha. Zbog toga je grad 1979. godine upisan u spisak svetske kulturne baštine pod zaštitom UNESCO-a.
STARI GRAD KOTOR
Nije poznato kada je nastalo najranije naselje na mestu današnjeg grada. U okolnim pećinama nađeni su tragovi ljudskog postojanja iz doba neolita u obliku različitih alatki i pribora i crteža na zidovima pećina kao što su Lipci kod Risna. U antičkom periodu se na mjestu današnjeg Kotora, ili u njegovoj blizini, nalazio grad Akruvijum, koga pominju antički pisci Livije, Plinije Stariji i Ptolomej. Od 7. veka se grad se naziva Dekaderon i Dekatarum, od čega je izveden slovenski naziv- Kotor. Od 169. god. p.n.e. ovim prostorima vladali su Rimljani, a nešto kasnije i Vizantija. Prva slovenska plemena dolaze u VII veku, prva slovenska država bila je Duklja, a zatim Zeta. Od 1185. godine grad pripada Raškoj, kada, pod dinastijom Nemanjića, grad doživljava privredni i kulturni procvat. Nakon 1371. kraće vreme njime vladaju ugarsko-hrvatski kraljevi, zatim bosanski kralj Tvrtko. Skoro četiri veka (1420- 1797) Kotor se nalazi pod okriljem Mletačke republike, da bi kasnije duže od jednog veka ( 1814- 1918 ) bio u sklopu Austrougarske monarhije. 1918. godine ova oblast pripada Jugoslaviji i deli sudbinu njenih naroda sve do danas. Sve te česte državno-političke promene ostavile su neizbrisive tragove u životu grada.
Snažni gradski bedemi uokviruju istorijsko gradsko jezgro, protežući se ivicom brda Sv.Ivan
do njegovog vrha. Bedemi su rasli, kao što to obično biva, paralelno sa širenjem grada. Najstariji dijelovi su oni uz severna vrata do reke Škurde. Od 15. veka Kotor postaje pogranični grad, te se, zbog stalne opasnosti od turskih napada, proširuju i ojačavaju bedemi, izgrađuju se severna vrata (1540), rekonstruišu zapadna (1555) i višestruko ojačavaju južna vrata uz vrelo i bastion Gurdić. Pored mora i duž reke Škurde, izgrađeno je više bastiona sa dominirajućom Citadelom. Na bedemima se radilo sve do 19. veka, posebno na njihovom gornjem delu. U okviru njih, na padini brda, nalazi se crkva Gospa od zdravlja, nazvana još i Gospa od počivala, koja je služila za obred vojne posade gornje tvrđave. Najstarija građevina unutar grada je ranohrišćanska bazilika iz 6. veka, pronađena ispod današnje crkve Marije Koleđate. Bila je to najverovatnije katedrala, što potkrepljuje pretpostavku da je Kotor već tada bio značajan episkopski grad. Početkom 9. veka grad dobija svog zaštitnika – sv.Trifuna (u lokalnoj verziji – Tripun), kome se 809. godine posvećuje memorijalna crkva.
U 12. veku podignuta je nova velika katedrala (1166), pa zatim brojne romaničke crkve- Sv.Luka (1195), Marija Koleđata (1221), Sv.Ana (početak 13. veka), Sv.Pavle (1263). Od gotičkih građevina ističe se palata Drago i ostaci preuređenih palata Buća i Bizanti, kao i brojni ostaci skulptura –
portali, trifore, bifore i drugi reljefni ukrasi. Pored domaćih graditelja, klesara i skulptora, među kojima posebno mesto pripada kotorskom franjevcu Vitu, graditelju manastira Dečana, u Kotorsu dolazili majstori iz drugih priobalnih gradova.
U baroknom stilu podignuto je više crkava (Sv. Josip, Gospa od Anđela, Sv. Duh ), palata (Pima,Grubonja, Grgurina) i građanskih kuća, dok su brojni objekti, sakralni i profani, bili barokizirani.
Poslednji veći građevinski zahvati unutar gradskog jezgra dogodili su se u doba austro-ugarske uprave kada je, krajem 19. i početkom 20. veka, izgrađeno nekoliko objekata, javnih i privatnih,u duhu secesije, a koji se, po mišljenju mnogih, ne uklapaju u urbano tkivo drevnog Kotora.
ŠETNJA SAVREMENIM KOTOROM
Najznačajnije institucije grada nalaze se na Trgu Sv. Tripuna nalaze se: zgrada Opštine, Biskupija, Istorijski arhiv, Zavod za zastitu spomenika kulture i katedrala Sv. Tripuna.
Katedrala Sv.Tripuna je najznačajniji spomenik srednjovekovnog Kotora. Podignuta je na mestu male preromaničke crkve posvećene istom svetitelju. Građena je vise decenija, da bi konačnobila završena 1166.godine. Svoj današnji izgled dobila je krajem 17. veka, nakon zemljotresa 1667. godine, u kome je katedrala pretrpela velika oštećenja. Od skulpturalno-dekorativnih elemenata ističu se barokno profilisani otvori zvonika i niz stilizovanih glava oko njihovih krunista, velika rozeta na pročelju, spratne trifore srednjeg broda, niz slepih arkada duž krovnog venca, rekonstruisani južni portali, posebno, trifora glavne apside sa skladno ukomponovanim romanogotičkim motivima,u današnjem izgledu iz 14. veka.
Katedrala poseduje vredne primerke umetničkih dela, kao što je remek-delo kotorskog srednjovekovnog zlatarstva- srebrna pozlaćena pala. Od fresaka sačuvani su samo manji fragmenti - Raspeće i Skidanje sa krsta u apsidi, kao i desetak figura u lukovima između brodova.
Crkva Sv. Marije Koleđate nalazi se u severoistočnom delu gradskog jezera Kotora, podignuta
je na mestu jedne starohrisćanske bazilike. Današnja crkva je podignuta 1221 godine. Fasade su građene naizmeničnim redovima sivog i crvenkastog kamena. Crkva je u više navrata pretrpela promene, u 15. veku dozidana je kapela Sv.Ivana i vezana prostorija do sakristije, pa je taj deo spojen širokim lukom sa crkvom, a u 18. veku je dozidan barokni zvonik. Crkva je početkom 14. veka bila živopisna.Od fresaka su sačuvani samo fragmenti.
Crkva Sv.Mihaila nalazi se u središnjem delu grada, naspram nekadašnjeg samostana Gospe od Anđela. Prvi put se pominje 1166.godine pri osvećenju katedrale.
Palata Grgurina smeštena je na trgu Kotora koji zauzima središnji deo urbanog jezgra. Porodica Grgurina se u drugoj polovini 17. veka doselila u Kotor iz Istre. Bavili su se pomorstvom i trgovinom i stekli značajan imetak i dobili status plemstva. Palatu je početkom 18. veka izgradio konte Marko Grgurina, kao tipičan primjer zrelog baroka. Na terasi je ugrađen veliki porodični grb sa kozom, simbolom grada Kotora.Palata Drago pripada čuvenoj kotorskoj plemićkoj porodici Drago. Nalazi se na trgu Sv.Tripuna,severno od katedrale. Sastoji se iz dva krila, od kojih je južno, ono prema katedrali, uglavnom, sačuvalo odlike zrele gotike. Enterijeru palate je delimično vraćen prvobitni izgled, rekonstruisana je velika gotička sala sa drvenom tavanicom s lepezasto raspoređenim gredama. Novije krilo palate, prema trgu, iz doba je baroka. Sada je u palati smešten Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture.
Palata Buća je locirana na manjem kotorskom trgu, nekada poznatom kao Trg od brašna. Palataje pripadala čuvenoj kotorskoj porodici Buća, koja je tokom 14. i 15. veka dala niz poznatih ličnosti – privrednika, finansijera, diplomata, teologa... Među njima je najpoznatiji Nikola Buća, protovjestijar cara Dušana. Palata je više puta prepravljana i dograđivana, pri čemu je izgubila stilsku čistotu, ali je dobila na slojevitosti. Danas se sastoji od tri građevinska dela različitih visina. Najstariji sloj je romanogotički u prizemlju – rani 14. vek, dok su dva sprata s nizom bifora i trifora, zazidanih u nekoj od brojnih adaptacija, u duhu zrele gotike. Na fasadi se vide ostaci više grbova porodice Buća (stilizovan ljiljanov cvijet), kao i grb kasnijih vlasnika Paskvali (sa patkom u centralnom delu).
Gradski toranj sa satom uzdiže se naspram glavnih gradskih vrata na prostranom Trgu od oružja.
To je trospratno zdanje zidano tehnikom bunjato (omiljenom u doba renesanse).Toranj je podignut 1602. godine za vreme mletačkog providura Antonija Grimaldija, čiji su inicijali uklesani na grbu iznad ulaznih vrata. Prema legendi, tu se u srednjem veku nalazio stub srama. Toranj ima prizemlje, dva sprata i otvorenu lođu u kojoj je smešten satni mehanizam. U brojnim zemljotresima, naročito 1979. godine, toranj se znatno nakrivio na zapadnu stranu, oko 20 cm po vertikali. Dalji proces naginjanja zaustavljen je osiguravanjem njegovog temelja.
Kneževa palata, sagrađena u 18. Veku, sa Kulom gradske straže čini gotovo kompletnu istočnu fasadu grada. U prošlosti je bila zvanično sedište Venecijanskih providura.
Zgrada Napoleonovog pozorišta sagrađena je u 18.veku. Početkom 19.veka francuske okupacione vlasti su ovu zgradu preuredile u pozorište i srušile severnu fasadu. Ova zgrada je takođe bila znatno oštećena u zemljotresu 1979. godine. Danas je ovde ugostiteljski prostor, luksuzno opremljen.
Crkva Sv.Klare sa franjevačkim samostanom u današnjem obliku potiče iz 18. veka. U crkvi se nalazi raskošni barokni oltar, rad vajara Frančeska Kabjanke. Na tom mestu nekada se nalazio ženski benediktinski samostan sa danas nestalom crkvom Sv. Bartolomeja . Samostan poseduje bogatu biblioteku sa velikim brojem starih knjiga, štampanih od 1450. do 1500. godine.
Česma Karampana je u prošlosti bio jedini izvor slatke vode u gradu. U sadašnjem obliku česma potiče iz epohe baroka, sa kraja 17. ili početka 18.veka. Kovana ograda je delo nekog od brojnih majstora kovača.
Biskupija je najstarija institucija u Kotoru. Nalazi se neposredno uz katedralu Sv. Tipuna i pripadala je, takođe, familiji Drago.
Palata Pima nastala nakon zemljotresa 1667. godine upečatljive je lepote i skladnosti. Ulazni portal palate sa terasom je građen u renesansnom stilu, dok prozori i gornji balkon građeni u baroknom stilu. Iznad glavnog portala nalazi se, naravno, grb porodice Pima kog pridržavaju dva anđela. Palata Bizanti predstavlja palatu još jedne ugledne kotorske porodice Bizanti izlazi jednim delom na glavni gradski trg, a drugim na ulicu koja vodi ka katedrali. Najveće rekonstrukcije na palati rađene su tokom 17. veka, i na fasadi, i u pogledu enterijera.
Glavni gradski trg - Trg od oružja je ujedno i najveći gradski trg. Svoj naziv dobio je zbogčinjenice što su se ovdje u mletačko doba opravljala i skladištila oružja, a posebno u Arsenalu.Na Trgu nalazi Toranj za sat, Providurova (kneževa) palata, zgrada Arsenala, Napoleonovopozorište i kula gradske straže.
Boka Kotorska, jedini fjord na mediteranu, u julu 2000. godine uvrštena je u jedan od 25 najlepših frojdova na svetu. Danas je Kotor poznato turističko mesto koje privlači svojim morskim lepotama, koje se sasvim skladno uklapaju u duh starog grada koji odiše sasvim posebnom patinom.
Ne samo da je vekovima ranije bio inspiracija brojnim umetnicima, on to ni danas ne prestaje biti,senovit i vlažan, pun zmijolikih podzemnih voda, vrtložnih ponornica koje povremeno izviru i za kišnih dana plave grad. I ime mu potiče od starogrčkog kotareo - mesto vrela, jer slatke vode dolazeći s kopna obujmljuju njegove zidine, mešaju se i ulivaju u slanu vodu što ga zapljuskuje s prednje strane, a utroba grada povremeno usisava delove mora. Tako se kotorske vode stalno preobražavaju u igri podzemno-nadzemno, slano-slatko.
