Manastir Sopoćani smešten je na samom izvoru reke Raške, oko 15 km zapadno od Novog Pazara. Podigao ga je kao svoju grobnu crkvu kralj Uroš I Nemanjić do 1260. godine, a proširio i obnovio sredinom 14. veka njegov praunuk Dušan. Od nekada većeg manastirskog kompleksa, koji je sačinjavalo više građevina (trpezarija, konaci i dr.) do danas je očuvana crkva Sv. Trojice. Manastir je bio okružen velikim kamenim zidom sa dve kapije.

Po arhitektonskoj zamisli crkva pripada raškoj graditeljskoj školi. Manastirska crkva Sv. Trojice predstavlja tip jednobrodne bazilike sa kubetom i prostranom oltarskom apsidom, a kasnije je dozidana priprata sa visokom trospratnom kulom sa zvonikom. Crkva je zidana tesanom sigom, sa elementima koji ukazuju na romanski način gradnje.

Živopis crkve ubraja se u najimpresivnija ostvarenja vizantijskog fresko-slikarstva, koji na monumentalan način dočarava ličnosti i događaje iz hrišćanske istorije. Sopoćanske freske, nastale u drugoj polovini 13. veka, predstavljaju vrhunac jednog klasičnog stila čije su osnovne kategorije bile harmonija i lepota.

Sopoćani su kao izuzetno uvažena kraljevska zadužbina, treća po rangu u doba kralja Milutina (kako je to zapisano u njegovoj Svetostefanskoj povelji za manastir Banjsku), izgrađeni od kamena sa osnovom karakterističnom za Raški stil u srpskoj arhitekturi, ali na način da u spoljnoj elevaciji odaju utisak i oblik trobrodne bazilike. U oblicima i načinu obrade fasada sa krovnim vencima i slepim arkadama, skulptoralnom mermernom dekoracijom portala i prozora i načinu njihove profilacije reflektuje se uticaj zapadnoevropske romanike, koji ukazuje na primorsko poreklo majstora graditelja sa jadranske obale.

Krajem 13. ili početkom 14. veka uz crkvu je na zapadnoj strani dozidan egzonarteks sa dvema simetrično postavljenim kapelama, otvorenim tremom i zvonikom, koji je živopisan za vreme vladavine kralja Dušana, svakako pre njegovog proglašenja za cara.
Fresko slikarstvo u naosu sopoćanske crkve iz sedme decenije 13. veka izveo je imenom nepoznati grčki slikar koji je verovatno bio jedan od najboljih carigradskih majstora u to vreme, uz pomoć nekoliko saradnika.

On je ostvario tako velika i čuvena remekdela srednjovekovnog monumentalnog slikarstva po kojima su Sopoćani postali ključni spomenik u svim proučavanjima vizantijske i renesansne umetnosti.

Njegov izuzetan talenat ogleda se u načinu komponovanja scena Velikih praznika izuzetno monumentalnog formata u jednom novom epskom duhu baziranom na helenističkim tradicijama i uzorima u ostvarivanju harmonije osećanja i gestova i kolorističkog sklada. On je svoje scene koje pokrivaju velike zidne površine u hramu prilagodio njihovim prirodnim arhitektonskim okvirima, ispunio ih monumentalnim figurama i masivnim arhitektonskim oblicima komponujući ih sa izuzetnim smislom i osećanjem za volumen i prostor. Po želji ktitora pozadine svojih fresaka prekrio je zlatnim listićima na žutoj pozadini dočaravajući time utisak vizantijskog mozaičkog slikarstva na jedan sasvim specifičan način.

Nakon pada Carigrada pod latinsku vlast 1204. g. srpski vladari i visoki crkveni klir postali su jedini dovoljno bogati patroni u vizantijskom svetu sposobni da angažuju najbolje majstore iz vizantijskog carstva za ukrašavanje svojih zadužbina, a kralj Uroš I svakako je bio prvi među njima. Uspenje Bogorodičino je svakako najmonumentalnija kompozicija u srpskom srednjovekovnom slikarstvu i remek-delo religioznog slikarstva uopšte. Povorka svetih otaca u Služenju svete liturgije, koja uključuje i portrete srpskih arhiepiskopa (Svetog Savu, Arsenija I i Savu II), neki od kraljevskih portreta članova dinastije Nemanjića (povorka Nemanjića kao horizontalna loza), Sabori i neke od istorijskih scena koje ilustruju Život Sv. Simeona (Stefana Nemanje), zatim Smrt Ane Dandolo, Jesejevo stablo, Strašni sud i ciklus posvećen Prekrasnom Josifu čine po sadržaju sopoćansko slikarstvo u većoj meri osobenim nego tradicionalnim.

Glavni sopoćanski slikar imao je za pomoćnike umetnike različitih mogućnosti i talenta, od onih koji su pokušali da slede i oponašaju njegov manir, do onih koji su još uvek bili vezani za tradiciju i stilska načela iz prošlosti.
Fresko slikarstvo u kapelama i otvorenom egzonarteksu izvedeno je u prvoj polovini 14. veka, svakako pre 1346. godine.
Manastir Sopoćani je znatno postradao 1689. g. kada je ostao bez krova i bio napušten, a njegove freske ostale potpuno nezaštićene i prepuštene sudbini. Popravka i obnova manastira započeta je 1926.godine, kada je crkva pokrivena i njena kupola sa svodovima restaurirana. Posle Drugog svetskog rata posebna pažnja bila je posvećena konzervaciji oštećenih fresaka, da bi u najnovije vreme bili rekonstruisani i porušeni delovi egzonarteksa i trema sa kulom zvonikom.
Ostaci konaka i drugih objekata unutar manastirskog kompleksa, uključujući i trpezariju, konzervirani su u zatečenom stanju.

Manastir je, u okviru celine Stari Ras sa Sopoćanima, upisan u Listu svetske kulturne baštine UNESCO-a od 1979. Manastir Sopoćani nalazi se na Putu kulture Transromanika.