U prvoj prestonici moderne Srbije, Kragujevcu po prvi put u istoriji osnovani se: prve novine – Novine srbske, prvi sud - Sud kragujevački 1820., prva apoteka 1822., prvi muzički orkestar - Knjažesko – serbska banda 1831., prva gimnazija 1833., prva štamparija 1834., prvo pozorište - Knjažesko – serbski teatar 1835., Licej – prva visokoškolska ustanova 1838., prva galerija slika, prvi muzej i prva biblioteka, pa Kragujevac s ponosom i pravom, ali bez sujete, nosi epitet u svemu prvi.
Prema arheološkim nalazima na području Kragujevca i njegove okoline postojala su ljudska naselja jos u praistoriji. U vreme Rimljana je na teritoriji Šumadije postojalo naselje koje zbog bujnih bukovih šuma dobilo naziv Mezija, na ilirskom - bukovina, a kasnije Šumadija. Naselje je postojalo i za vreme srpske srednjevekovne države ali nikada nije dostiglo nivo grada. Posle propasti srpske države cela Šumadija je bila gotovo pusta. Prvi pisani dokument o Kragujevcu je turski popis - tafudefter iz 1476. godine u kom se grad pominje kao Karagovindža, trg sa 32 kuće, turska palanka sa kaldrmisanim ulicama, ćepencima, sarajima i džamijom, naselje na putu beogradskom, udaljeno od Carigrada 19 dana, u kom nije bilo hrišćanskog stanovništva. U drugoj polovini XV veka Turci podižu novo naselje za potrebe turskog stanovništva u rangu kasabe na levoj obali reke Lepenice. Naselje se sastojalo od čaršije, trgovačkog dela i mahale, stambenog dela. Turski geograf i putopisac iz prve polovine XVII veka, Hadži Kalfa, Kragujevac pominje i kao Karađofču. U to vreme srpski živalj živi iznad gradskih naselja i bavi se zemljoradnjom, zanatstvom i trgovinom. Krajem XVII veka su izgrađeni: kamena džamija, Muselimov konak i dva karavan-saraja na prostoru današnjeg centra grada. Sve do ustanaka u XIX veku, većinu stanovnika čine Turci, izuzev za vreme dve austrijske uprave1689 -1690. i 1719 – 1738. godine, kada je došlo do znatnog doseljavanja hrišćanskog stanovništva. Šanac Kragujevca je za vreme austrijske vlasti bio centar kragujevačkog distrikta i komandanture srpske milicije za ceo južni front pa je došlo do izgradnje odbrambenih bastiona u stilu zapadnoevropskih utvrdjenja. U Prvom srpskom ustanku Karađorđe Petrović je oslobodio Kragujevac 5.aprila 1804.godine. Posle propasti ustanka 1813.godine u Srbiju i Kragujevac ponovo se vraćaju Turci. Konačno je oslobođen turskog ropstva 1815.godine. Od 1818. god. kada je vodja Drugog srpskog ustanka knez Miloš Obrenović preneo u njega svoju prestonicu počinje procvat Kragujevca. Povoljan geografski položaj i nacionalno homogeno stanovništvo, za razliku od Beograda u kome je bila turska uprava, naveli su kneza Miloša da u Kragujevcu uspostavi državni centar sa svim potrebnim pravnim i administrativnim organima.
foto: Zoran Petrović
Uspostavljajući novu državu, knez Miloš Obrenović je izgradio i novi Kragujevac. Knez je izgradio novi gradski centar, današnji Milošev venac, oko koga se razvijao novi Kragujevac, koji je rastao po broju stanovnika i po teritoriji i u to doba imao 193 kuće. da bi već 1832. godine varoš imala 600 kuća i više od 2 000 stanovnika. Kragujevac je prvi kulturno-prosvetni centar Kneževine. Od 1807. godine postoji osnovna škola za mušku decu. 1833. godine je osnovana Gimnazija, Licej - preteča univerziteta u Beogradu 1838, prve više škole u Srbiji, Opšta zanatska škola 1845., Vojnozanatlijska škola 1845. i Učiteljska škola 1870. godine. Od 1891. godine u Kragujevcu radi i Viša ženska škola za više vaspitanje ženske dece, a pri ovoj školi je 1903. godine otvorena Ženska učiteljska škola. Joakim Vujić, slavenoserbski spisatelj, po dolasku u Kragujevac 1835. godine je osnovao stalno pozorište Knjaževsko srbski teatar. U to vreme predstave nisu bile javne, priređivane su za kneza, njegovu porodicu i goste. Glumci su bili mladi činovnici i đaci koji su igrali i ženske uloge. Predstave je pratila Knjaževsko-srbska banda pod rukovodstvom njenog osnivača i kapel-majstora Josipa Šlezingera. Prva apoteka u Kragujevcu otvorena je 1822. godine u prizemlju knjaževskog konaka, a služila je knezu i njegovoj sviti odakle je 1836. godine prebačena u varoš i kao državna apoteka snabdevala sve žitelje grada. Prva sudska ustanova u Srbiji, Sud kragujevački, osnovan je 1820. godine. U njemu se sudilo za sitnije krivice, a sudilo se po zdravom razumu pošto nije bilo pisanih zakona. Teže krivice su slate knezu na presudu.
U Kragujevcu su na skupštinama 1830. i 1835. godine objavljeni hatišerfi kojima je Srbija postala autonomna kneževina pod vrhovnom vlašću Turaka, a pod zaštitom Rusije. Na skupštini održanoj na Sretenje, 15. februara 1835. godine, donet je Ustav nazvan Sretenjski.
Preseljenjem prestonice Srbije u Beograd, 1841. godine, zaustavljen je razvoj varoši, jer odlazi veliki broj činovnika što dovodi do opadanja zanatstva i trgovine. Razvoj Kragujevca je podstaknut tek 1851. godine preseljenjem iz Beograda Topolivnice iz koje se kasnije razvio Vojnotehnički zavod. Godine 1886. Kragujevac je povezan na glavnu železničku prugu Beograd - Niš, krakom od Lapova, te je prvi voz u Kragujevac stigao 10. avgusta iste godine što je bilo dočekano svečanim pucanjem iz topova.
Pod uticajem mladih školovanih inženjera u planiranju i izgradnji grada u Kragujevcu je 1891. godine među prvim gradovima u Srbiji donet Plan regulacije varoši Kragujevac i u skladu sa njim izgrađen niz značajnih objekata: nova zgrada Gimnazije, Nova crkva, železnička stanica, železnička i putna mreža i dr. Grad je postao jak trgovački centar, često u nekim granama trgovine i ispred Beograda. U tadašnjoj poljoprivrednoj Srbiji, kao jak industrijski i trgovački centar, grad je privukao brojne doseljenike, pa je Prvi svetski rat dočekao kao treći grad po veličini u Srbiji.
U drugoj polovini XIX veka u Kragujevcu su izgrađene dve bolnice, Gradska, koja je izgorela u Prvom svetskom ratu i Vojna bolnica. Od 1904. godine Kragujevac se snabdevao pijaćom vodom iz Trmbaskih visova, tako da je bio jedan od retkih gradova u Srbiji koji je imao pijaću vodu iz vodovoda. Do Prvog svetskog rata električno osvetljenje imao je samo Vojnotehnički zavod, a kao izvori svetlosti služile su sveće, petrolejke, žižak i karbitske lampe. Varoš je noću bila osvetljavana fenjerima.
foto: Zoran Petrović
Kragujevac je bio mesto rođenja ili mesto delovanja mnogih srpskih viđenijih ličnosti, u nekoliko navrata od 1820. godine u njemu je boravio Vuk Stefanović Karadžić sa željom da doprinese kulturno - prosvetnom razvoju grada i Srbije.U gradu je delovao i Dimitrije Davidović, urednik Novina Srbskih, sekretar kancelarije Kneza Miloša; Jovan Stejić, lekar, naučnik i pisac, jedan od osnivača Društva srpske slovesnosti, preteče Srpske akademije nauka i umetnosti; Josif Pančić je živeo i radio u Kragujevcu od 1847. do 1853. godine. Svoju političku aktivnost u Kragujevcu razvija Svetozar Marković, đak Kragujevačke gimnazije i prvi socijalista u Srbiji i na Balkanu.
Početak XX veka obeležen je donošenjem vrlo ambicioznog programa Za unapređenje Kragujevca 1910.godine. Program je predviđao niz intervencija u prostornom razvoju: izgradnju infrastrukturnih mreža (ulica, vodovoda, rasvete, kanalizacije, tramvajske pruge), zgradu Opštine, niz opštinskih lokala, dom milosrđa... Balkanski ratovi, a zatim i Prvi svetski rat sprečili su ostvarenje ovog programa.
U prve dve godine Prvog svetskog rata, 1914. i 1915. godine Kragujevac je sedište najviših državnih ustanova i Vrhovne komande koja je sa savezničkim misijama bila smeštena u zgradi Okružnog suda, odakle je Vojvoda Putnik, rođeni Kragujevčanin i đak Kragujevačke gimnazije, rukovodio Kolubarskom bitkom kojom su Austrijanci proterani iz Srbije. Austrougari su bombardovali Kragujevac 27. maja 1915. godine, a Austro-Nemačke jedinice su zauzele grad 2. novembra 1915. godine.Grad je oslobođen 27. oktobra 1918. godine.
U periodu između dva svetska rata razvijan je Vojno tehnički zavod, koji je pred Drugi svetski rat, bio jedno od najveća preduzeća u zemlji i zapošljavao oko 12.000 radnika. Izgrađena su nova planska naselja Stara i Nova radnička kolonija za 30.000 radnika i članova njihovih porodica. U gradu je izgrađen niz značajnih objekata u centru, regulisano je korito Lepenice i izgrađeni novi mostovi. Železnica je nastavljena od Kragujevca prema Kraljevu. Izgrađen je moderan vodovodni sistem, grad je uključen u elektrosistem Srbije. Do Drugog svetskog rata Kragujevac je najrazvijeniji indrustrijski grad Srbije.
Nemačka vojska je 11. aprila 1941. godine okupirala Kragujevac, kada je u borbama ispaljeno nekoliko zapaljivih granata od kojih je izgoreo konak kneza Miloša.U toku rata, u borbi za slobodu, poginulo je i ubijeno više hiljada građana Kragujevca. Igrom sudbine Kragujevac je oslobođen 21.oktobra 1944. godine, tačno tri godine posle najveće tragedije u svojoj istoriji, streljanja u Šumaricama. Prostor od 352 hektara na kome se nalazi se 30 humki pretvoren je u Spomen park u znak sećanja na pale Kragujevčane.
Posle Drugog svetskog rata Kragujevac je bio jedan od najrazvijenijih privrednih, kulturnih i obrazovnih centara u Srbiji. Kragujevac je bio centar automobilske industrije sa najvećom fabrikom automobila na Balkanu i sedište niza velikih fabrika metalske i tekstilne industrije. Do naglog pada u razvoju došlo je u vreme ekonomskih sankcija koje su bile uvedene tadašnjoj SR Jugoslaviji i zbog šteta od bombardovanja NATO - a 1999. godine. Oporavak je započeo 2000. godine i od tada je grad u ponovnom razvoju.
Danas je Kragujevac četvrti grad po veličini u Srbiji, jedan od najjačih administrativnih, kulturnih, industrijskih i obrazovnih centara.
Svakog 6.maja građani Kragujevca proslavljaju gradsku slavu Svetog Đorđa. Želimo im da je još dugo u miru i prosperitetu proslavljaju sa ponosom na svoju istoriju i sa obavezom da je dostojno nastave i prenesu novim pokoljenjima.
