„Grad Varadim leži na obali reke Dunav, njegova citadela ima šestougaoni oblik a nalazi se na jednom visokom brdu koje se diže nebu pod oblake. To je nepristupačan, čvrst i uistinu star grad... Grad ima sedam velikih kula, svi bastioni izgrađeni su skladno... U tvrđavi ima svega dve stotine daskom pokrivenih kuća bez ograda i bašta, zatim Sulejman-hanova džamija, skladišta municije i žitni ambari... Na jugoistočnoj strani nalaze se samo bregovi i po njima sve sami vinogradi.“ - Evlija Čelebija.
Izgrađena na 112 hektara, ova tvrđava po veličini zauzima drugo mesto u Evropi. Veća od Petrovaradinske je samo tvrđava u Verdenu u Francuskoj, koja je pretrpela velika razaranja, posebno u Prvom svetskom ratu. Kolosalno utvrđenje je za tadašnju ratnu tehniku bilo neosvojivo, pa je nazvano "Gibraltar na Dunavu", čemu doprinosi i suženi tok Dunava kod Petrovaradinske stene.
Na prekretnici stare i nove ere šire područje Petrovaradina nastanjivali su Kelti, koje su par vekova kasnije smenili Rimljani podigavši svoje utvrđenje Kusum. Tada je na Petrovaradinskoj steni bila osmatračnica za utvrđenu Rimsku granicu Limes, koja je odolevala napadima raznih osvajača. U petom veku čitavo područje su razorili Huni, ali se nisu dugo zadržali, jer se njihova država ubrzo raspala. Posle propasti Rimskog carstva, Vizantija je na ovim područjima učvršćivala svoje granice i na mestu Kusuma podigla utvrđenje Petrikom. Vremenom Petrovaradin postaje sve značajnije naselje, pre svega zbog skele preko Dunava i vašara koji su se održavali uz posetu trgovaca iz čitave Ugarske.
Gradnja Petrovaradinske tvrđave je započeta 1235. godina, kada je ugraski kralj Bela IV naselio monarhe-cistercite iz pokrajine Šampanj u Francuskoj, koji su izgradili prva vojna utvrđenja u okviru župe svog cistercitskog manastira.
Prvobitna tvrđava se sastojala iz dva dela - spoljšnjeg i unutrašnjeg. Glavna kapija spoljašnjeg zida imala je mali pokretni drveni most i dubok rov oko celog zida. Do kapije unutrašnje tvrđave koja je bila pravougaonog oblika vodio je nasuti put. U sredini unutrašnje tvrđave nalazila se crkva, rezervoari za vodu i komandantova palata. Na drugoj - levoj obali Dunava do koje je vodio pontonski most nalazio se mostobran sa kulom sa topovima. 1526. godine tvrđavu su, posle dvonedeljne opsade, zauzeli Turci u čijim je rukama ostala do 1687. kada su je tokom Velikog Bečkog rata osvojili Austrijanci. Posle ponovnog gubitka i osvajanja 1692. Austrijanci su je izgrađivali i ojačavali do 1727. kada je dostigla svoj današnji izgled. Osnova kolosalne građevine imala je više posebnih delova (Gornja tvrđava u centralnom delu, Donja tvrđava na severu - Vaserštat, Dvorožni bastion - Hornverk na jugu, Ostrvska tvrđava - Inzel šanac i Mostobran - Brik šanac na suprotnoj obali Dunava). Na gornjoj tvrđavi najpre je bio oblikovan jugozapadni istureni deo, takozvana Leopoldova tvrđava. Austrijanci su proširili sistem podzemnih tunela i malo utvrđenje na ostrvu na Dunavu. Kada su 1762. u ratu protiv Pruske izgubili tvrđavu Švajdnic zbog toga što nisu mogli da se bore u podzemlju, Austrijanci su izvukli pouke iz toga pa je inženjer Šreder dobio zadatak da mrežom tunela zaštiti Petrovaradinsku tvrđavu od podzemnih miniranja. Idejni projekt zasnovan je na načelima Francuskog vojnog arhitekte markiza Sebastijana Vobana, koji je bio jedan od vodećih graditelja modernih tvrđava u XVII i XVIII veku i koji je projektovao tvrđave velikih površina sa podzemnim galerijama. Sredinom XVIII veka započela je i poslednja faza izgradnje objekata u kompleksu tvrđave na desnoj obali Dunava. U okviru Gornje tvrđave sazidane su glavne zgrade: "Duga kasarna", "Jednostavna kasarna", "Topovnjača", arsenal kasnije nazvan Mamula. Izgrađen je i vodovod, a na bastionu "Ludvig" i kula sa velikim satom. Stari mehanizam i danas dobro funkcioniše (sem što pomalo kasni kada je hladno i pomalo žuri po vrućini). Nasuprot ostalim časovnicima velika kazaljka pokazuje sate (kako bi je alasi sa Dunava mogli videti iz daljine), a mala minute koji su manje važni.
Car Jozef II, koji je lično više puta posećivao tvrđavu, bio je vrlo zadovoljan izgradnjom tunela i podsticao je gradnju, pa je po njemu četvrti nivo tunela i dobio ime. Kada je sistem tunela završen, bio je manji jedino od tvrđave Antverp. Gornje utvrđenje je imalo 16.000 metara tunela, koji su bili u upotrebi još i 1813. kada su tokom Napoleonove invazije na Rusiju u njima bili sakriveni Austrijski krunski dragulji. U vreme opsada u gornjoj tvrđavi je moglo da se smesti do 10. 000 ljudi i 40 tona baruta. U podzemlju je moglo da se smesti dodatnih 6.000 ljudi, ali samo 20 tona baruta i nedovoljno hrane za toliki broj ljudi. Poslednji radovi na tvrđavi su obavljeni 1790. kada je ona postala najsavremenija i najbolje naoružana tvrđava u Austrougarskoj monarhiji sa više od 400 topova različite veličine. Uz tvrđavu je izgrađeno i urbanizovano Podgrađe.
Izgradnjom pontonskog mosta (1697-1698.) tvrđava je povezana sa utvrđenim mostobranom na levoj obali Dunava, gde se razvilo naselje od oko 1.000 stanovnika nazvano Petrovaradinski šanac. Posle Karlovačkog mira 1699. godine, broj stanovnika šanca je porastao i on je postao jedno od glavnih pograničnih naselja između Austrije i Turske. 1. februara 1748. godine poveljom carice Marije Terezije naselje od 4.620 stanovnika dobilo je status "Slobodnog kraljevskog grada" pod nazivom: Neoplanta, Ujvidek, Neusatz - Novi Sad.
U nameri da pomognu Prvi srpski ustanak, novosađani su zlatnicima potplatili podmitljive austrijske oficire i uspeli su da iz Petrovaradinske tvrđave u Srbiju prokrijumčare dva topa. Nakon propasti Prvog srpskog ustanka, vožd Karađorđe Petrović je sa još nekim vođama ustanka bio je zatočen u Petrovaradinskoj tvrđavi.
Najtragičniji datum u istoriji Petrovaradinske tvrđave je svakako 12. juni 1849. godine. Garnizon Petrovaradinske tvrđave je prišao vođi revolucije Lajošu Košutu pa je iz 200 topova bombardovao Novi Sad u kome su bile carske trupe pod komandom bana Josifa Jelačića. Od strahovitog bombardovanja uništeno je dve trećine Novog sada. Posle propasti revolucije 1849. novcem iz banaka obnovljeno je porušeno. 1852. godine mladi austrijski car Franc Jozef je posetio Petrovaradinsku tvrđavu i Novi Sad. Izgled Novog Sada, izgrađenog tada ostao je u mnogome sačuvan do današnjih dana.
Posle Austro - ugarske nagodbe iz 1867. godine i sa slabljenjem turske imperije, vojno - strateški znaćaj tvrđave opada. Tako utvrđeni Petrovaradin sve više biva korišćen kao tamnica. Artiljerijski kazamat kod Beogradske kapije (Bastion svetog Ernesta) prerađen je u vojnički kazamat a kasnije su osim vojnika tu zatvarani i civili.
Iako je posle Prvog svetskog rata tvrđava, zbog razvoja vojne tehnike, bila predviđena za rušenje, pukovnik Dragoš Đelošević koji je rukovodio rušenjem mnogih drugih tvrđava, odlučio je da je poštedi i sačuva jer mu je bila "suviše lepa da bi je srušio".
Posle Drugog svetskog rata Petrovaradinska tvrđava je 1948. proglašena istorijskim spomenikom.
Sva dosadašnja velika ratna razaranja su zaobišla Petrovaradinsku tvrđavu tako da ona spada u red najočuvanijih i najlepših velikih fortifikacijskih objekata u Evropi. Do danas su sačuvani skoro svi objekti koji su sagrađeni tokom XVIII veka. Međutim,u periodu mira došlo je do velikih oštećenja zbog nebrige i vandalizma. Sve do 1951. godine ovo utvrđenje je bilo čisto vojni objekat, od kada najvećim delom prelazi u civilnu upravu. Tada su usledile velike promene. Izvršene su brojne popravke i restauracije uz oplemenjivanja od strane darovitih umetnika i naučnika. Od 1951 tvrđava je postala važan kulturni i umetnički centar da najvećom kolonijom na svetu koja se sastojala od 88 studija. To je deo kulturnog identiteta Novog Sada u kome posetioci mogu da kupe slike ili druga dela, da popričaju sa autorima i osete atmosferu studija u toku stvaranja umetničkih dela. Na tvrđavi su smešteni i Muzej grada Novog Sada, Istorijski arhiv grada novog sada, Akademija umetnosti, Astronomska opservatorija, nekoliko galerija, konjički i streličarski klub, hotel, kao i mnogobrojni restorani, kafići, diskoteke.
Boravak na terasi tvrđave uz uživanje u specijalitetima je takođe posebno uživanje. Postoje tri ekskluzivna restorana, jedan sa nacionalnom kuhinjom, drugi sa tailandskim i treći sa italijanskim specijalitetima. Ipak najinteresantnija je poseta muzeju, katakombama, podzemnim hodnicima i uživanje u prelepom pogledu na Dunav.
Klubovi i kafei na tvrđavi su deo atmosfere koju najviše odslikava EXIT, najveći i najbolji muzički festival u Evropi, koji se od 2001. održava u tvrđavi svakog letad i dovodi neke od najpoznatijih muzičara na planeti, ali i posetioce sa svih kontinenata. Dnevno Festival poseti oko 50.000 ljudi. Osim čarobne atmosfere koju su osetili svi dosadašnji postioci i učesnici Festivala, tvrđava pruža i vrhunsku akustiku uz zadivljujuću mogućnost da centri različitih dešavanja budu sasvim blizu jedni drugih bez mešanja zvuka. U podnožju tvrđave su i jahački klub i restoran Trag poznat po lovačkim specijalitetima.
