Zasnivanje današnjeg grada Topole, može se reći, početo je onog trenutka kada se Karadorđe na zapadnom podnožju brda Oplenac prvi naselio.

Tri puta su Karađorđeva zdanja gorela i rušena. Prvi put 15.marta 1804. godine, u početku ustanka, kada je dahija Kučuk-Alija, sa Gušancem Alijom i njegovih hiljadu krdžalija, pobegao ispred Karađorđa od Jagodine i, udarivši preko Topole za Beograd, da bi se osvetio Karađordu, zapalio mu kuću i sve zgrade i opljačkao hranu koja se nalazila u ambarima i koševima. Drugi put su, po propasti Karađorđeve Srbije, u septembru 1813. godine Turci predali Karađorđev grad plamenu i oštetili sve građevine u njemu. Treći put, najkatastrofalnije, Karađorđev grad je razrušen 30. novembra 1877. godine, jer su se u njemu bili utvrdili vojnici pobunjenog Drugog lepeničkog bataljona, koji su odbili u Kragujevcu da polože zakletvu. Njihovim dolaskom u Topolu nastala je poznata topolska buna, koju je ugušio potpukovnik Milutin Jovanović, zvani Milutinčić, a za odmazdu topolski grad je sravnjen sa zemljom. Kada je sreski načelnik zamolio više vlasti da se od kamenja razrušenog grada sazida most na Jasenici, odgovoreno mu je da se to ne može dozvoliti, jer bi, okupljeno na jednom mestu, kamenje Karadorđevog grada predstavljalo neku vrstu svetinje, već da zapovedi svima seljacima okolo da svako po jedna kola kamena od srušenih zidina i grada u Topoli odvuče kud zna, kako, u doslovnom smislu reči, od Karađorđevog grada ne bi ostao — ni kamen na kamenu.

Karađorđev grad — crtež Konstantina Nenadovića. objavljen 1884.

Kućište koje je popaljeno 1804. godine je Karađorđe obnovio. Namesto kuće od tesanih brvana ("talpare"), podigao je spratnu čatmaru ("na dva kata"), opremivši je takođe puškarnicama i opasavši dvorište palisadom, što je predstavljalo malo utvrđenje. U ovom palisadom opasanom dvorištu podigao je i druge neophodne zgrade za svoje domaćinstvo, koje je i ranije imao (ambare, koševe, kačare i podrume). Prva, relativno mirnija godina, bila je 1810, pa je tada Karađorđe i mogao da se okrene podizanju svoga dvora i grada. I već 1811. godine, uporedo sa provođenjem značajnih reformi u unutrašnjem uređenju zemlje, on počinje i svoje najveće graditeljske poduhvate. Dosledno tradiciji koju su u srednjem veku održavali srpski vladari, Karađorđe, kao što se moglo i očekivati od njega kao prvog vladaoca obnovljene Srbije, postaje najrevnosniji ktitor crkava i manastira, koji su u to vreme, usled vekovnog robovanja, pružali žalosnu sliku. Kako je zabeležio Dimitrij Nikolajevič Bantiš-Kamenski, boraveći 1808. godine u Srbiji: "Po selima u Srbiji nigde nema crkava. U Beogradu sam video jednu malu, drvenu." (Gradnja Saborne crkve u Beogradu je dovršena tek 1841). Karađorđe 1810. godine o svom trošku opravlja manastire Manasiju i Ravanicu i obnavlja crkvu u Poreču.

U samoj, pak, Topoli, uz svoj dvor 1811. godine podiže svoju zadužbinu, crkvu sv. Bogorodice, i započinje podizanje utvrđenog topolskog grada, što je predstavljalo najveći graditeljski poduhvat u tada oslobođenoj Srbiji. Od tada pa do propasti 1813. godine Topola je bila veliko gradilište. Pored crkve se podiže konak, grad se opasuje kamenim zidom u obliku pravougaonika, na čijem se svakom uglu nalazi kula. U gradskom dvorištu se podižu i druge zgrade, među kojima konak za goste, a u svoju staru "na dva kata" kuću smešta svoje momke. Izvan gradskog zida, u crkvenoj avliji, podiže školsku zgradu i stan za učitelja. Takođe i crkvena porta je bila opasana nešto nižim kamenim zidom. Ima simbolike u tome da je za zidanje grada prvog vladaoca obnovljene Srbije, osim kamena koji je u neposrednoj blizini vađen i donošen, dovoženo i kamenje sa razrušenih dvora poslednjeg srpskog despota Pavla Bakića, koji su se nalazili u susednom selu Banji pri dnu planine Venčac. Plan za podizanje grada je zamisao samog Karađorđa, koji je i lično, koliko je stizao između vojnih i državničkih poslova, pomagao majstorima i neposredno učestvovao u građenju. Topola vrvi od sveta. U nju se stiču putnici sa svih strana. Dolaze strani izaslanici, crkveni velikodostojnici, učeni ljudi, članovi Praviteljstvujuščeg sovjeta, vojvode — neke radi dogovora, neke na raport; dolaze znatiželjnici, vrzmaju se špijuni, najviše austrijski; dolaze žalioci i nevoljnici, da potraže pravdu od bezakonja koje im se čini, najviše od osionih knezova i vojvoda; dolazi vojska na egzercir, navraćaju trgovci, dolaze kola da raznesu vojnu municiju i barut, koji se u Topoli skladišti, uvežbava se artiljerija, razašilju se topovi sa karama i đuladi u utvrđena mesta i pogranične šančeve; svakodnevno se stiču i iz Topole razašilju u sve krajeve Srbije glasnici i pošta... A povrh svega toga, Topola puna majstora — kamenorezaca, zidara, krečara, ciglara, ćeramidara, drvodelja, tesara, kolara, kovača, živopisaca. Podizanje Karađorđevog grada i zadužbine u Topoli je, prema oceni Miodraga Kolarića, "bila čitava jedna mobilizacija građevinara na teritoriji oslobodene Srbije".

Već u septembru 1813. godine razularena soldateska Sulejman-paše Skopljaka učinila je pokor u Topoli, rušeći i paleći grad i zlostavljajući stanovništvo koje se nije zbežalo. Po propasti ustanka, narod je jedino obnovio i za bogosluženje i potrebne obrede koliko-toliko priugotovio Voždovu crkvu u prvoj godini ponovnog pada pod Turke (1814). A deset godina po propasti ustanka i razaranja topolskog grada, 1823. godine, vredni i knjigoljubivi Topolac Milan Marković je s meštanima obnovio, bolje reći na starim temeljima iznova podigao školsku zgradu.

Tek dinastičkom smenom na prestolu 1842. godine, kada je na vlast došao Karađorđev sin Aleksandar, koji je inače rođen u Topoli, po starom kalendaru 19. septembra, a po narodnom kalendaru na Mioljdan 1806.godine, Topola napreduje. Voleći, prirodno, Topolu, i svagda rado boraveći u njoj i, po ukorenjenom pravilu, uvek proslavljajući krsno ime u roditeljskom domu i Topoli, Sv. Klimentija, već u prvim godinama vladavine on je obnovio deo Karađorđevog grada. Topola je znatno uznapredovala za vremne šesnaestogodišnje vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića. Kada je knez zbačen, 1858. godine i proteran iz Srbije, Topola će početi da stagnira. No, u međuvremenu, u njoj se začela čaršija, klica buduće varošice.

Dinastičke borbe u Srbiji u prošlom veku su neposredno uticale na opšti razvitak Topole. Kada je 29. maja 1868. godine ubijen knez Mihailo Obrenović, jedan od najumnijih i najsposobnijih srpskih vladara, koji je osobito poštovao Karađorđa, ističući da je "godina službe pod Karađorđem bila vrednija i teža, nego nekih potonjih pet!", namesnici-obrenovićevci, zabrinuti za presto, bace svu krivicu na kneza Aleksandra Karađorđevića. Da bi iskorenili Karađorđeviće iz Srbije, pristupe rasprodaji imanja raskneza Aleksandra Karađordevića.

TOPOLSKA BUNA

Topola će ponovo oživeti, nakratko i kobno, krajem 1877. godine. U avetinjski pust Karađorđev grad, prepušten propadanju i korovu, smestiće se pobunjena vojska, pretvorivši ga u svoj buntovnički logor. U narodu je inače vladalo nezadovoljstvo usled ekonomskog propadanja seljaštva, nepotrebnih žrtava u nesrećno početom i vođenom ratu u prethodne dve godine, zaduženosti zemlje i progona političkih protivnika režima, pa je topolska buna unela dosta panike u redove obrenovićevaca, tim više što su pronošene vesti o dolasku Petra Karađorđevića na presto. Odlukom vanredne ministarske sednice koju je vodio knez Milan Obrenović, usvojen je 27. novembra 1877. godine ukaz o uvođenju vanrednog stanja u lepeničkom i jaseničkom srezu i odlučeno je da se uputi vojska pod zapovedništvom pukovnika Milutina Jovanovića u Topolu. Istoga dana su naoružani pripadnici sreskih vlasti iz Aranđelovca pokušali da na prepad zauzmu Topolu, ali su odlučno odbijeni. Pri odbrani Topole poginuo je jedan pobunjenik, i to je jedina žrtva dok je trajala pobuna. Pod komandom Milutina Jovanovića iz Beograda su došle regularne jedinice — četa pešaka, eskadron konjanika, baterija topova i 29 žandarma, kojima se u Međulužju pridružuju i tri čete pešaka poslate iz Smedereva. Pred njihovom pojavom, pobunjenici su prsnuli kud koji iz topolskog grada, pa je 29. novembra u tri sata popodne pukovnik Jovanović bez borbe ušao u Topolu. Posebno ogorčenje je izazvalo — rušenje topolskog grada, koje je, za odmazdu zbog bune, izvedeno po naređenju pukovnika Jovanovića i uz blagoslov preplašenog kneza Milana Obrenovića. U rušenju buntovničkog gnezda, kako je nazvan topolski grad, zapaljena je zgrada Karađorđevog doma, a kako su kule i zidovi bili od tvrdog materijala, upotrebljen je za razaranje i barut.

VAROŠICA

Razrušeni topolski grad je stajao kao bolna i vidljiva opomena vlastodržačkog nasilja i okrutnosti, ali se Topola, uprkos tome što su Obrenovići nastojali ako ne da je unazade, a ono bar da uspore njen razvoj, oporavila i ekonomski ojačala. Ukazom od 27. juna 1882. godine Topola je proglašena za varošicu. Po popisu stanovništva, obavljenom 4. februara 1885. godine Topola je, skupa sa zaseocima, imala 378 domaćinstava, u kojima su živela 2234 stanovnika, od čega 1132 muška. Na žalost, tek svaki sedmi je bio pismen, od toga 277 muškog i 30 ženskog pola. Dinastičkom smenom na srpskom prestolu 1903. godine, kada na vlast dolazi Karađorđev unuk, Petar Karađorđević, Topola dobija na značaju, počinje njen ubrzaniji razvoj i obrazuje se zadužbinsko imanje na Oplencu, na kojem se podiže hram i rezidencijalni i prateći objekti privredne i uslužne namene.

Početkom ovog veka Topola dobija savremeno urbano jezgro, sačuvano uglavnom i danas, pravilne četvorougaone osnove, na čijim uglovima stoje stara sreska kuća naspram Voždovog grada, trgovina braće Manojlovića (danas samousluga preko puta apoteke), Prandovića kafana (danas restoran) i mesto gde je kasnije podignuta kuća popa Trefa.

Osim pošte, Topola dobija i prvi moderni hotel, zvani Matejića kafana, podignut u kitnjastom secesionističkom stilu, sa izuzetno skladno komponovanom ornamentikom, na čijem je zabatu znak poznatog beogradskog trgovca i dobrotvora Milana Pavlovića. U prizemlju je bio prostrani restoran sa nizom lučnih prozora prema ulici, a na spratu gostinske sobe, spremljene za doček najuglednijih posetilaca grada i kraljevskog doma po evropskom uzoru. Topola je pre prvog svetskog rata dobila i jednu od najmodernijih bolnica koje su u unutrašnjosti postojale, a posle prvog svetskog rata će u njenoj blizini biti otvorena i dečja ustanova sa zabavištem. Dva balkanska rata, 1912. i 1913. godine, i prvi svetski rat (1914—1918) su, prirodno, zaustavili razvoj i izgradnju Topole i Oplenca. Ljudi Topole i okoline dali su ovom istorijskom trenutku puni obol. Imena izginulih u balkanskim ratovima uneta su u mermernu ploču na severnom zidu naosa Karađorđeve crkve u Topoli, a imena izginulih u prvom svetskom ratu na spomenik podignut u centru Topole ispred zgrade pošte. Oporavljajući se od posledica rata, Topola je dvadesetih i tridesetih godina sporo napredovala, ali sve više dobija odlike gradskog života (vodovod, električna struja). Po popisu iz 1931. u njoj je 140 kuća u kojima živi 170 domaćinstava, što znači da se u znatnijem broju pojavljuju kirajdžije. Stanovnika ima 742, od kojih 397 muških. Premda je u ovom vremenu stanovništvo Topole sastavljeno od pripadnika zemljoradničkog, zanatlijskog i činovničkog sloja, u njoj su, iako važi za dinastičko mesto, rano prihvaćene ideje naprednog radničkog i revolucionarnog pokreta. Tako već 1904. u njoj nalazimo sindikalno organizovane zanatlije, koje stoje pod uticajem Srpske socijaldemokratske stranke i socijalističkih ideja Radovana Dragovića i Dimitrija Tucovića. Kada je osnovana Komunistička partija Jugoslavije, 1919. godine, u Topoli se javlja i njena partijski organizovana ćelija. U drugoj međuratnoj deceniji ona je i jako uporište opozicionog delovanja.

U aprilskom slomu 1941. godine, koji se, s obzirom na unutrašnju trulost državne organizacije, nije mogao sprečiti, Topolu je, na prilazima gradu, od nemačkih jedinica branio hrabri rodoljub major Dušan Radović, komandant drugog bataljona borbenih kola, položivši život za njenu odbranu, dostojan onog slobodarstva koje je iz topolskog okrilja zasijalo svojevremeno porobljenim balkanskim narodima. Aprilska katastrofa nije značila klonuće duhom, već je bila podstrek za pokretanje prave snage narodne. I premda je u Topoli bio uvek jak nemački garnizon (jedno vreme je na Oplencu prebivao i komandant nemačke 714. divizije general Štal sa svojim štabom), a tokom 1943. godine pojačan i delom bugarskog 70. pešadijskog puka, Šumadija je pokazala svoju nepokorivost.

Kao u vreme svih velikih prevrata, iz narodne mase stupaju do tada nepoznati pojedinci, postajući svojim životnim i patriotskim činom istorijski vrlo vidljivi. Kao kad šuma lista, u Topoli i okolini izrastaju jata slobodara. I što udarci okupatora, potpomognutih domaćim izdajnicima, bivaju žešći, to jače nadolazi snaga otpora. Iz malobrojnih partijskih uporišta se rasplamsava organizovana borba koja ubrzo poprima karakter opštenarodnog ustanka. Uoči rata u srezu oplenačkom su postojale ćelije KPJ u Topoli (tri člana, sekretar Momčilo Popović), u Goroviču (četiri člana, sekretar Dragutin-Draga Stanić), Rajkovcu (dva člana), Natalincima, Krćevcu, Šumama i Maskaru (po član), a skojevski aktivi u Natalincima i Goroviču (po tri člana). Poput znamenja koja postaju slavna zračeći tragikom svoga udesa, mnogi domovi Topole i okolnih mesta postaju zadivljujući spomeni narodnog otpora i borbe za slobodu. Kuća Milića Radovanovića u Vinči, otvorena partizanska stanica i obaveštajni punkt od početka ustanka, iz koje su, pored Milića, stradali otac Milutin i majka Stanica, sestra Desanka i brat Predrag — postala je tuga i ponos celog kraja; dom Darinke Radović u Rajkovcu, koja je zaklana sa kćerima Radmilom i Stankom, ne odavši ranjenog partizana (Stanislav Ocokoljić-Cole), postao je legenda i simbol herojstva žena Šumadije; dom Sofije Ristić u Manojlovcima, koja je takođe zaklana, ne odavši mesta gde su partizanske bolnice — rečito je svedočanstvo rešenosti da se za slobodu bori bez ostatka. Kao što je u balkanskim ratovima i u prvom svetskom ratu topolska okolina iznedrila neponovljivu generaciju — u balkanskim ratovima je učestvovalo 720 vojnika i starešina, od kojih je poginulo 220, a u prvom svetskom ratu su mobilisana 852 vojnika, od kojih je bezmalo svaki drugi poginuo — tako je i u drugom svetskom ratu pokazala u punom sjaju novo pokoljenje slobodara, dostojnih najviših pregnuća. Topolska okolina je dala četiri narodna heroja — Milića Radovanovića, Milana Blagojevića, Sofiju Ristić i Darinku Radović. Sa područja na kojem je delovao Prvi šumadijski partizanski odred, u koje ulazi i cela okolina Topole, poginulo je u redovima narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije 1468 boraca, a od okupatora i domaćih izdajnika je stradalo još 1049 osoba zbog saradnje i pomaganja narodnooslobodilačkog rata. Topolu su, uz sadejstvo jedinica Crvene armije — 36. tenkovska brigada 4. gardijskog mehanizovanog korpusa 12. oktobra 1944. godine oslobodile jedinice NOVJ — 10. brigada pete divizije, druga brigada XVII divizije i 13. brigada Prve proleterske divizije.

Autor teksta: Mile Nedeljković